Tài liệu ôn thi vị trí Y tế công cộng - Sức khỏe môi trường - Đại cương sức khỏe môi trường

Nội dung text: Tài liệu ôn thi vị trí Y tế công cộng - Sức khỏe môi trường - Đại cương sức khỏe môi trường

1. - . - PHAN I. site I(HOE MDI TRU'ONG CU'ONG CHUaNG 1: DAI• BAr 1. f)~l CIrONG sue KHOE MDI TRUONG Ml}CTIEU: 1. Neu GUQ'ccac khai niem moi tnrong, SUCkhoe va SUCkhoe m6i tnrong, ., 2. M6 ta GUQ'Cnhtrng anh huang ella m6i tnrong len sire khoe va S\1' UtC Gong tro lai m6i tnrong cua con ngiroi. 3. Liet ke duoc thirc trang moi tnrong va Sire khoe moi tnrong, 4. Trlnh bay duoc cac nguyen t~c ca ban cua phong chong 6 nhi~m moi tnrong. NQIDUNG: 1. Khai ni~m mdi truong, sue khoe va sU'C khoe moi truimg la gi? Phan loai mfti truong. - Ngoai canh : D6 la nhtrng tlnrc the cua tu nhien, con nguoi va nhtrng k~t qua cua con nguoi. Ngoai canh t6n tai mot each khach quan. - M6i tnrong song (rnoi sinh): La mot phan cua moi tnrong rna 6 do c6 su thong nhEltcua cac y~u t6 tac dong true ti~p len aai s6ng Clla sinh v~t. M6i mot loai deu c6 mot m6i truang s6ng rieng cho loai d6 ma t~i d6 hinh thanh cac m6i quan h~ tuO'ng tac trong mot h~ sinh thai 6n d1nh. - H~ sinh thai: La t~p hQ'p tfit ca cac sinh v~t cung v&i m6i quan h~ tuO'ng tac khac nhau gifra cac sinh v~t G6, la m6i tac dong tuong h6 gifra chung v&i moi tru6'ng. Nhu v~y h~ sinh thai chinh Ia th€ th6ng nh§t gili'a quAn xa sinh V?t clla cac ca th~ s6ng va m6i truo'ng s6ng cua n6. 1'.16itruemg Ie, 'Tdt ca" m9i thu ben ngoai co' thi v4t chit con nguai. No co thd aU9'cph an chia thanh m6i truo-ng v4t Iy, sinh h9c, xCih9i, van hoa, bdt kj; m6i truemg nao hoqc tcit co. cac m6i truemg noi tren tJJu co anh huang din SZfC khoe cua qudn thl D1nh nghla nay duQ'c dl,l'atren kluli ni~m la suc kh6e Clla mot nguai v~ co' bfm duQ'c xac d1nh b6'i cac yeu t6 di truyen .va m6i truOng. CaG y~u t6 di cO' tnly~n (gen), bao, g6m DNA trong m6i t~ bao th~, (luQ'ctruy~n til' cha my sang con cai. Cac gen nay GUQ'ct6n t~i ngay sau khi ph6i m&i duQ'c hinh th~l.l1h va thuong khong thay d6i trong su6t cU9Cdai m6i nguoi N~u nhu c6 mot gen thay d6i c6 th~ dfrn G~n Sl,JrBi lo~n chuc nang ella co th€, lam ch€t t~ bao va 3
2. r d6i khi d§.n toi ung thu, do la ket qua cua nhtrng bien obi d~c thu, Mot s6 nghien ciru cho rang cac gen tao ra m('>t birc tuong "d6ng h6 tu pha huy", vi co th~ chi heat dong dung chirc nang trong mot khoang thai gian gi6i han nhat dinh, gioi han nay d6i voi hftu h€t cac ca th~ trong khoang 70-100,nam, V?,t ch~t di truyen cua mot ca th~ la mot trong nhtrng y€u t6 chinh xac xem nguoi ~y b] anh huong nhir the nao khi bi phoi nhiem d6i voi moi truong. Trong khi moi nguoi S15 g~p phai v§n d~ khi tiep xuc voi luong du lon cac y~u t6 nguy co tir moi truong, lTIQts6 nguoi lai b] anh huang a mire dQ thfip han, bai vi trong ca th~ hO c6 nhung yeu t6 nguy col di~u ki~n nguy co da t6n t~i • truac d6 ho?c d6ng thai xiiy ra, va I11Qts6 anh huang S\! m~n earn r (Jedrychowski va Krzyzanowski, 1995), D6i, cUQcs6ng ngheo kh6 va di€u ki~n lam vi~c t6i tan, khong dugc giilO d1,lcd§.ydu duQ'c eoi Ut chfnh a6i v6i suc kh6e, Trong nhi~u nam qua, ehung ta da nh?n th~y r5 la nhung ti~n bQ dang k~ v~ su'c kh6e khong th~ d~t duQ'c n~u nhu khong c6 nhung ti~n bQ v~ cacdi~u ki~n kinh tS xa hQi. Cung dtp cac dieh V1,lsuc kh6e phil hgp vai cac di€u ki~n n6i tren dugc d€ c~p trong chinh saeh Suc kh6e eho moi ngU'Crieua T6 ehue Y te Th~ giai (WHO), duqc hinh thanh 6 h(>inghi AlmaAta nam 1978. Tuyen ngon cU6i cling eho r~ng m1,lctieu cua illoi ehinh phu, cua cac t6 chuc qu6e te, va eua eQng d6ng th~ gi&i la "t~t ca m i nguai tren th~ gi6i VaGnam 2000 dlittdUQ'etinh tqmg sue kh6e eho phep h e6 illQt ew)c s6ng dam bao ca v€ m?t va kinh te". Bi€u nay chi e6 th~ su d\lng r dUQ'cthong qua vi~e su d1,lngdfty du han va t6t han cac ngu6n tai nguyen eua th~ gi&i: Suc kh6e ehi eo th~,dlittduQ'c a nai eae tM nguyen s~n sang e6 th~ dap ung eho nhUng nhu cftu eua con nguCri va 6 nai ma moi truang s6ng va lam vi~c tnlnh duQ'c kh6i eac ehfit de doa cUQcs6ng va de doa suc kh6e, eae tae nhfm gay b~nh va y~u t6 v~t ly nguy hliti"(WHO, 1992). Sg 0 nhi6m va sg suy thoai moi truang co mQt tac QQng to Ian d6i v&i sue kh6e eon nguCri. Hang nam, hang tram tri~u nguCri m~e phai eae b~nh duang ho hfip va cae b~nh lien quan den 0 nhi~m khong khi trong va ngoai nha. Hang tram tri~u nguai phai tiep xuc v6i nhfrng eh§t v?,t 1yhoa hoe va dQe h?i khong d.n thi~t a m'oi truOng sang va moi trucmg iam vi~c eua ho. Nu'a tri~u nguaj bi tu vong tren cae tuy~n duOng. Hang nam c6 4 tri~u tre sO'sinh r va tre em eh~t do cae b~nh ia chay, ehu y~u la do thvc ph~m va nuac bi nhi~m b~n, Hang tram tri~u nguai bi suy ki~t ea th~ do ky sinh trung duang ruQt. 4
3. Hang nam co 2 trieu nguoi ttl' yang do s6t ret va 267 trieu nguoi m~c s6t ret. M6i narn co 3 tricu nguoi ch~t do benh lao va 20 trieu nguoi m~c lao. Hang tram trieu ngiroi phai chiu ch~ aQ dinh duo'ng ngheo nan. H§u h~t nhtrng vAn d~ sire khoe k~ tren a~u c6 th~ phong tranh duoc (WHO 1992). Sue khoe (theo dinh nghia cua WHO): La trang thai hoan toem khoe manh v€ thi chdt, tinh thdn va xd hoi chu khong aO'11 thudn chi fa vo benh' hay v6 tqt:!Day la djnh nghia duoc sil' dung nhieu nh~tl Cac chuyen gia v~ y t~ at C?P nhieu den v~n de v€ benh, t~t va nr vong han ld Sl,l' ly tuong vt sire khoe. Sue khoe moi truong: La 11191 nganh khoa h9C va thuc tibt huang vao nghien Ctt·u nha~ qua fqi hu'Uco' gifra moi truang v6'i sirc khoe va co nhfmg bi¢11 phap quem If; m6i truimg trong s~['phattriin vi slk khoe can ngu-o'i, -\ Suc khoe m6i wong la cau n6i gina hai I111hVlJC: Sirc khae va m6i truOng M6i truemg s6ng cua con nguai bao g6m: - M6i trU'cmgtv nhien: 8At, nurrc, khong khi, h~ dQng v~t, thl,Tcv~t. - Moi truOng.-xu hQi: Con nguoi, gia dlnh, cQng dong, Cae y~u t6 cua moi truCmg tv nhien va dic y~u t6 cua moi tnrang xu hoi luan th6ng nhAt voi nhau trong mot kh6i ben vling. Con nguai, dan s6 la mot trong cae y~u t6 cua moi tru·ang. Belt cu SIl thay dbi nao d6 cua mot trong cae y€u t6 cua m6i trU'ang do eon ngu'ai gay ra ho~c do anh huo'ng eila cae y~u t6 khac cua mai trU'cmgdU'Q'egQi la tinh tqmg 0 nhi€m moi truOng. Sue kh6e cua mot nguoi v~ cO' ban auQ'c xac dinh boi cae y~u t6 di truy€n va moi trU'o'ng. Cac y~u t6 di tlUytn (gen), bao g6m cac phan tir ADN trong m6i te bao cO' th~ va duQ'c truyen ttl cha m~ sang con cai, Cac gen m\y duQ'c dm t~i ngay khi ph6i thai m&i duqc hinh thanh va thuOng khong thay d6i trong su6t cuoc dai eua m6i con nguai. Chinh vi v~y, trong khi ti€p xuc , . v&i moi truang va cac. y~u t6 nguy cO' moi tnrcmg nhu nhau nhung mot s6 nguai bi anh huang a muc do th§p vi trong cO' th~ hQ d§ c6 nhung y€u t6 • Idi~u ki~n nguy ea d§ t6n t~i truac d6 ho~c d6ng thai xay ra. M~t khac, hQ duqc thtl'a nh~n Sl,l' m~n cam. Mai tfuang xu hoi dIng la v§n d€ rfit quan tr9ng va anh huang d€n su'c kh6e con nguai. Ch~ng h~n, a6i ngheo va di€u ki~n lam vi~e thi€u th6n, con nguai khang auqc giao d\IC a~y du dUQ'eeoi la tra ng~i chinh d6i vrri suc kh6e, Trong nhfrng nam qua, chung ta da nh~n thfiy r5 nhfrng dieu d6, boi ~e 5
4. n~u khong c6 nhtrng ti@n b<)v~ di~u ki~n kinh t~ xlI h<)ithi nlnrng ti~n b<) v~ sire khoe con nguoi da khong dat duoc nhu hien nay. 2. Ljch sU'phat tri~n moi truong Hipocrate, nguoi sang Hip ra n€n y hoc, trong lu~n van "ban v~ khong khi, nuoc va d~t" da rno ta b1nd§u tien mot each c6 h~ thong nhtrng di€u kien moi tnrong va anh huang cua n6 toi SlTC khoe con nguoi, Theo ong, moi r tnrong luon luon c6 nhtrng y~u t6 thuan 19i cho sire khoe va cling co nhtrng y~u t6 khong thuan 19i cho sire khoe, lam nay sinh benh t~t - y8u t6 benh t~t. Theo Hipocrate, "benh C§.n chtra thea can nguyen. Neu la viern nhiem, cAn • ngan chan nguon g6c gay viem nhi~rn, n~u la ngu6n g6c khac, phai trir khu can nguyen nguy h~i". Ong tin r~ng b~nh t~t c6 ngu6n g6c cua n6 va da li~t ke truac h~t cac y~u t6 dia ly, khf h~u va khi tuqng. Ong da chi d§n cho cac hoc tro khi kham b~nh cho nguai tll' m9t do thi tai c~n hoi xern nO'id6 nhin ve huang nao, n~u nhin v€ huang Nam se khac v6i huang B~c, huang mi:\ttrai mQc se khac vai hu6ng m~t trai l~n. Nuac u6ng lAy ttl' ngu6n nao, cac ngu6n khac nhau se c6 chAt lU9'l1g mrac khac nhau. f)§.t nO'i a kho ~n hay ~rn th§.p, sinh lAy. V€ tinh cach con r nguai, Hipocrate cho r~ng ding bi anh huang bOi nO'ia. Nguai (J vUng nui caQ nguyen tran gi6 du nuac se khac nguai s6ng a vu.ng kho c~n. V€ cach s6ng n~u kern v~n dOng se d~ rn~c b~nh va kem phat tri~n, gia truac tu6i. Thien nhien la nguai th~y thu6c chua cac b~nh t~t thong qua s\}'giup dO'cO'th~ tv t,ii l~p tinh tr'iJ.ngsuc khoe. Sau Hipocrat, Arist6t va cae hoc tro cua ong da k~ thtl'a va phat tri~n Iu~n giai ve Sl,l' th6ng nhAt cua cO' th~ s6ng (con nguai, sinh v~t) vai moi truang thien nhien. Nhung r6i nhi~u narn troi qua, say me phat tri~n va khai thac, kern hi~u bi~t rnoi truang thien nhien, can nguai da gay ra nhung tae h~i ,_" vo cung to Ian khong chi tai suc khoe rna con CEts\!' t6n vong eua chinh minh -. (F .Engel - Phep bi~n chung cua tv nhien). r Nha sinh thai h9C nguai My Rachel Cason tu th~ ky tnrac da: rno til th~ giai vi dung qua nhi~u thu6c trll' sau rna khong con duQ'c nghe tieng ehim h6t. Chi d€n khi d6 con nguai mai nh~n ra nguyen nhan cua m6i s§u nao va hi€u r~ng giua suc khoe con nguai va suc khoe moi tru'ang thien nhien eo m6i quan h~ rang bU9Cth6ng nh§.t. 6
5. o cac rnroc phat trien, vao 1119tILIC nao d6 sau khi .da thoa man voi cac thanh tuu chinh phuc thien nhien, con nguoi da cam thay vo vong, buon chan va co dun trong de do thi s~m u~t. Gitra the ky 20, con nguoi a mot s6 ruroc dil chan chuang tftt ca, khong muon phat trien do thi ntra. De bao v~ cac canh nrng nhan tao, con nguoi ail vftt va phun hoa chftt bao ve. Trong khi rna cac khu rung din bang voi c§u true tv nhien co du kha nang ttr phong chong cac dich benh, Phun hoa chat ttl may bay chi 25% tci diroc b~ m~t v~t cftn tiep nhan, con lai khuech tan vao khong khi de r6i roi tro v~ d§t mroc, tharn nhap VaGco th~ con nguoi. Con nguai him nhi€m b~n moi trucmg de r6i phai ganh chiu h~u qua, phfti t6n kern dftu tu phong ch6ng b~nh t~t, phong ch6ng cac m6i nguy h~i m&i va lam s~ch cac chftt thai. Vi d\1: Chftt thai nhi~u vLmg d6 ra bien da lam ch~t nhieu sinh v~t d6i khang bien. eho nen sao bien va n6 da huy ho~i san h6 cung cac d<)ngv~t e6 1ehkhac. Cho o~n hom nay khong phai tftt ca da thdm nhuftn khai ni~m quan trong dUQ'et6 chuc Van hoa va giao d\lc Lien hqp qu6c dua fa cach oay han hai th~p ky: Bao t6n vi sv phat trien Iau b~n. Va cling chua phfti da hieu r~ng: Phfti tim each dung hoa nhfrng yeu cfiu cua phat tri€n v6'i nhu cfiu bao v~ moi twang thien nhien. Con nguai khong the Clr dung ra ngoai h~ sinh thai rna h9 dang s6ng de r6i I?i keu Clru. Cac nha sinh thai hoc oa cimh cao tu' Iau r~ng cac h~ sinh thai do thi la gift t~o va khong can b~ng. Nha sinh thai hoc My Commonet da v~ch chi ra r~ng muc nhi€m ban a My da tang len g~p 10 lfin trong 25 nam qua, , CU9C khimg hating moi tnrcmg Ian th~'rnhdt Lan song thu nh~t ve m6i quan tam m6i trU'ang r9ng 16'11xuftt hi~n a Chau Au (] the ky XIX d~ phan ung I~i vai nhfrng vdn d€ y t~ cong c<)ng nghiem trong lien quan den vdn d€ th\l'c phAm bi lam gia va nhi~m bAn ngu6n • nuac. M6i de doa cO' ban (] thai d6 la cac tac nhan cac b~nh truy~n nhi~m do cong chung va chftn thuang gay tan t~t va gay tu vong (] cac cO'sCrlam vi~c. Sv phat trien nh~n thuc, d§n tai nhfrng h~mh o<)ng ehinh trj, oa xu~t hi~n vao thai diem c6 Sl! 10 au Ian ve m~t xa h9i va cu6i cLmg la c1l9Ccai cach. N~n lao d<)ng tre em, n?n m~i dam, nghi~n nrqu va nghi~n ma tily, cac ho~t oQng khai thac StfC Igc Clla nguai lao d<)ng, t<)iph~m, quy~n sa hfi'u oftt, thuang duQ'ct~p trung trong tay m9t s6 it nguai, thuang la nhfrng chu dftt v~ng m?t, la t~t ccl 7
6. nhtmg vftn d~ trong birc tranh n5i com cua chau Au (; thai di~111do, dac biet la nhtrng mroc phat trien nhir Anh, Scoland, Phap, lien bang Dire, va d~ quoc r Ao- Hung. Trao luu cai each gina th€ ky da kh~c phuc telt ca nhtrng veln d~ nay bang luat phap va luat phap do ducc thuc hien d~n d~n va khong phai luc nao ciing hieu qua. Nhimg vein d~ nay da lam giam r5 ret pham vi cua cac vein d€ nhung khong giai quyet ducc vein de do. Nam 1948, Quoc hQi Anh da thong qua dao lu~t y t~ cong cong d~u tien. Day la mot S\I kien quan trong 0 thai di~m gitra cua trao luu cai each va da ti~p • c~n duoc t6i tAt cclcac khu v'!c do thi. Tuy nhien, 0 nhi~m cong nghi~p gfm nhu la dUQ'cb6 qua a thai di~m d6. MQt ph~n la do chinh phu nh~n thAyvai tro tnkh nhi~m cua minh trong vi~c baa v~ quy€n 19i clla cac ang chll nha may. £)~o lu~t y t€ cong c9ng t~p trung vao dic vein d~ 0 nhitm moi truang thea mQt ki~u khac, d6 la mrac s~ch cua cac y€u t6 nguy cO'd6i vai suc kh6e can nguai c6 lien quan r tai cac b~nh truy€n nhi~m. Thuy~t kinh t€ thinh hanh la sl! tang truong kinh t€ khong bi giai h~n se dem l~i lQ'iich clla m9i t~ng lap trong xa hQi va nhiing lQi nhu~n t6i da la c~n thi~t de thu hut d~u ill. MQt 19 do khac de khang quan tam tai moi truang la nhung vAn d~ xa hQi cApbach khac qua r5 rang d~n muc 0 nhi~m thuang nhu it quan trQng han nhi€u. Vao cling thai diem d6, v~ cO'ban la chua co khoa hQc y t€ cong cQng nao d€ c~p t6i 0 nhi~m hoa hQc, m~c du nhung hieu bi~t khoa h9C v€ nhung tac dQng len Sll'C kh6e cua vi~c phai nhitm vai cac chAt d(>clwi tuong d6i cao. Lich Slr cua nhung m6i quan tam va nhling hanh dQng cua o nhi~m moi trucmg 1at~p hgp cua nhiing vein d€ 0 nhi~m cong nghi~p di doi vai ~hung vAn d€ y t~ cong cQng khac v€ chuang trinh nghi S,! cong cQng sau thai gian bi lang quen. r s'! thi~u hi~u qua v€ m~t b~m chAt cua cong ngh~ thai d~i Vitoria da lam cho 0 nhi~m tra thanh vAn d€ nghiem trQng mai cho d~n t~n d5.u th~ ky • xx, vAn d€ nay duQ'c d~c trung hon boi Sl! dii ti~n v~ cong ngh~ ky thu~t hon -. la d6i mai cong ngh~. R6a hQc ung dl,mg va k:9thu~t h6a hQc ung dl,mg da rna S S r9ng mQt cach to Ian van eu6i nhl1'ng nam 1700 va 1800 • Di~u nay ddn t6i Sl.,l' • ra dai eua nhi~u qua trinh t~o fa 6 nhi€m, d~e bi~t 1a qua trinh san xu~t axit sulfuric, xa phong, chAt tfty va tro so da (sodium carbonate). H6a hQc hfru ca phat tri€n mUQn han va da t~o ra nhi~u chfrt h6a hQCt6ng hgp maio Tuy nhien, a thai ky nay, h~u h€t cac cheit h6a hQc d€u 1a nhfrng ch~t c6 kha nang phan huy sinh hQc - tuc Ia cu6i cung thi chung cling se bi phan huy boi qua trlnh t1,1 r 8
7. nhien trong moi truong. Cac cheit h6a h9C t6n tai lau hon trong moi tnrong h§u h~t la xueit hien muon hon, tnr cac kim loai nhu chi. Ngay truoc va trong Chien tranh th~ gioi I~n tlnr 2, nhfrng tien be>quan trong trong ky thuat va trong nganh hoa hoc da him thay ct5i ve co ban b9 mat cua cac nganh cong nghiep, d?c biet Iii.nganh h6a h9C. Cao su t6ng hop, cac chAt dung moi, chcit deo, va thuoc tnr sau oa tro nen s~n va thirong Ia hieu qua han va gia thanh re han so voi nhtrng san pham cu. Reit nhieu trong s6 nhtrng chat hoa hoc moi nay dua tren nganh h6a h9C cIo. Me>ts6 IUQTIgIan trong s5 nhtrng chat nay tro nen rAtkh6 phan huy boi clk qua trinh t\}'nhien va t6n du trong moi truong. Nhu'ng thay d5i v€ cong ngh~ va nhfrng nhu d.u 1611 han tu nhu'ng nguoi tieu dung a B~c My, Nh~t Ban va chau Au cung Qua tai S\X tang '. len m~nh me v~ lm;mg ch§t 09C h~i t~o fa. Trong nhung nam sau chi~n tranh, vi~c SilO xu§t duQ'c mo' re>ng 6 ~t cung v&i n~n 0 nhi~m cong nghi~p tang m~nh c1adftn tai S\1phan d6i kjch li~t cua cong ch11l1g(1 nhi€u nuac vao nhfrng 5 5 nam 1960 va 1970 • CU9C khzing hoting moi trU'cmg ldn th(r hai L~ms6ng tht1'hai v€ m6i quan Him Ctla cong chung ct5i v&i moi truOng, b~t d~u tv gifra, cu6i th~ ky XX, chu y~u Ia hai trao ltru l&n xu§t hi~n cung vai nhau va gQi la trao luu moi tnrcmg ho?c trao luu sinh thai hQC.Trong tnio luu th(1'nhAt, khcyi ngu6n tll' th€ ky XIX, vi~c bao t6n cac tai nguyen thien nhien va bao t6n cac cO'sO'd?c bi~t co t§m quan trQng v€ m~ittv nhien ho~c lich Slr ia nhling uu tien quan tr9ng. Mai cho ct~n t~n giua th€ ky xx, thanh t\!'u chfnh cua trao luu nay Ia vi~c cong nh~n nhung kIm V\fC nhdt dinh la nhfmg cong vien, cac khu o9ng v~t hoang gia va cac kIm d§t dUQ'cbao tbn 6 nhi~u nuac khac nhau. Trao Iuu thu 2 chu trQng van cac chAt doc h~i co th€ gay • nguy h~i cho con nguai va pha hl1y moi truang. N6 phat tri~n umg ph§n va vuQ't xa hcm m5i quan tam Clta mQi ngU'O'j6 o§u th~ ky v~ Sl,l' pha ch~ thl,l'C ph~m va dUQ'cph§m; thanh t\1u Ian nh§t cua trao luu nay la cae d~o lu~t v€ an toan th\}'cph§m va an toan duQ'c phAm, chu y€u la 6 d§u the ky 20, Trao hru thl,l'cphc1mva duQ'CphAm tinh khi€t aft coi cac ch~t gay 0 nhi€m moi trucmg 18. mot v§n d€ tr9ng tam sau s~r ki~n gia tang hang lo~t trong san xu§t sau d~i chi€n th~ giai Ifin thu 2. "Trao luu cac chdt ooc h~ill mai da duQ'c cong chung cam nh?n m9t cach r5 rang trong cu6n sach gay nhi~u anh huang cua Rachel Carson Mua xuan l~ng Ie xu§t bfm nam 1962. Vi~c phO'i nhi~m v6i cae chdt 9
8. r doc hai xay ra 0- noi lam viec thuong nguy hiem han so voi phoi nhiem cac loai ruroc thai, khi thoat ra tlr nha may, co so san xuat. Tuy nhien vao thai di~m d6, trao hru moi tnrong it quan Him true ti~p toi viec cai thien sue khoe cua nguoi cong nhan, vi hai vdn d~ nay khong lien quan r5 rang voi nhau. Vdn d€ sire kh6e cua nguoi cong nhan tien trien cham chap, tro thanh mot phan cua trao hru cai thien quyen 19i cua cong nhan. Nhtrng trao hru cong cong nay va H<)i nghi cua Lien HQ'p quoc v6 Moi tnrong cua con nguoi nam 1972 dfl thuyet phuc nhieu chinh phu quoc gia dua ra lu~t phap nharn ki~m eh€ 0 nhi~m eong nghi~p, chu y€u Ia thong qua f vi~e yeu e§u cae eong ty h~n eh€ khi thai va nuae thai 0 nhi~m trao luu moi s tnrang nay leri d€n din'h di~m vao dftu narn 1970 , nhung trflO lUll nay d€ l~i mQt khung v€ cac quy dinh, cong ngh~ mo-i, cae chinh saeh chu trQng VaG vi~e ngan nglra 0 nhi~m h6a hQc d~e thli cho nhU'ng nuac phat tri~n. M~c dli khong hoan toan hi~u qua, nhU'ng hanh dQng nay all lam giam dang k€ tbng IUQ'ng 0 nhi~m cong nghi~p trong khoang thai gian va thu dugc nhi€u k€t qua trong cai thi~n m6i trucmg. C6 th~ h~'i ph6ng d~i khi cho r&ng nhung nuac phat tri~n all giai quy€t dugc cac v§.n d€ 0 nhi~m cong nghi~p ho~c th~m chi giarn chung xu6ng tai muc c6 th~ chAp nh~n auQ'c, nhung ph~m vi cua vAn d~ dll giam ai mQt cach r5 r~t. TrQng tam cua thai ky nay chu y€u Ia cac chAt h6a h9C d~c thli tuang d6i f d<)c. CO2 va chAt h6a hQc kh6ng d<)cCFC (chloroflorcarbon) la hai chdt bi b6 5 s quen trong m6i quan tam nam 1970 • Mlli cho d6n t~n cu6i nhUng nam 1980 , nguai ta m&i bi€t nhUng chAt nay Ii nhOng chAt vo cling d<)ch~i d6i vai moi tnrang m~c dli cac nha khoa h9C ail canh bao v€ hi~u ling dQc h?i cua chung sam hon nhi€u. K~ tlr d6, nhfi'ng chAth6a hQc nay all tra th~mh m6i quan tam chu y€u , ve m6i truOng. lJ Lem s6ng quan tam din m6i truang ldn fhu' 3 S 5 Trang nhUng nam 1980 va nhCing narn 1990 , tY l~ tang truang kinh t€ cao, k€t hgp v&i sv tang len dang k€ v€ dan s6 th€ giai, da: ti;lO ra mQt y€u t6 quan trQng mai VaGs\!,can b&ngmoi truong. eho tai nhCing nam 19805 thl mtfC dQ san xu~t a cac nu6c dang phat tri~n tuang a6i thdp so vai cae l1uae phat tri€n. f H~u qua lit 0 nhi~m cong nghi~p cac nuac dang phat tri€n c6 khuynh huang chi giai h?n a nhung khu Y\l'Cdia phuong, gi6ng nhu tinh tr~ng da:xciyra a ch§.uAu va My tru&c d6. Tuy nhien, g~n day, muc 0<)sim xudt a nuac nay dil tang nhanh 10
9. mot each dang k~ CLing voi nhu du hang h6a va kha nang buon ban thuong mai gitta cac nuoc nay ngay cang d~ dang do xu huong toan d.ll boa thuO"ng mai, HAu het viec san xufrt 0' linh vue moi nay d~u thieu v6n dAu ttr va do v~y tlnrong phai dua tren nhung cong nghe thich hop va re ti~n hon, Chi eo mot s6 it bien phap kiem soat mroc thai va khi thai dtroc ap dung, d~n d€n su gia tang v~ 0 nhiern cong nghiep. K~ ttl' nam 1987 v~ viec xu~t ban bao cao chuyen d~ Tuong lai ella chung ta (WeED, 1987), viec I?p k€ hoach v€ moi tnrong va phat trien kinh t€ da dW1C dinh hu6ng theo "phat tri€n b~n vtmg", mire do san xUfrt va ho?t dong du'Q'c thl,rC hi~n trong mot th€ h~ l11akhong lam phuong h?i d€n tinh toan v<fneua moi truOng ho?c khong him suy thoai cac ngu6n Uti nguyen d6 h6 tl'Q'cho th€ h~ ti€p thea. ., Khlii ni~m nay, gAn gi6ng v6'i y tuang v~ sinh hQc cua SlJ gi5ng trong khcl nang chua dl,rng ella h~ sinh thai d5i vai m!)t xa h9i, eta xfun nh?P dlrQ'c vao xu hu6ng kinh t€ va quim iy moi truong. N6 d?i di~n cho cach nghi' v~ Sl,f phat tri6n co din nh~c t6'i vi~c quan 1;' cac ngu6n tai nguyen, 0 nhi~m, phat tri6n xa h9i va SUC khoe can ngmJi . Nhi~u m5i quan tam mai v~ moi tnrcYng ti~p t1,lCxUfrthi~n. M9t s6 nha dong hQc dang chu trQng vao cac chgt hoa h9c pha va h~th6ng n¢i ti€t va t6n t~i b~n vfrng trong moi tru<mg. R5 rang Ia m6i quan tam v~ sl,l'thay et5i moi twang to~m c§u t?O ra nhfrng m6i quan tam ti€n b9 v~ moi truang se vtln con ,ti€p t\jc trong nhO'ng th?p ky mai. NllIcng nftu e&u co' ban efto ntrt mol tru,(J'nglimit mflnh - B§u khong khi trong s?ch - Nuac s?ch va du nU'ac - f)u thlJc ph~m va thvc phftm an tOEm - NO'i a an toan va thanh binh - M6i tnrcmg toan c§n 6n d1nh Dim s8 va mol tnl'iJ'ng viing nong t!ton Vlft Nam Vi~t Nam la mot nU'ac dang phcit tri~n, san xu§t nong nghi~p v~n la san xu~t hang d~u. Dan s6 vung nong thon chi€m khoang 80%. f)ai s6ng kinh u~ van hoa cua nguoi dan nhin chung con thfrp hO"nnhi€u so vai thanh thj, Trinh dO nh?n thlrc cua ngU'oi dan cOn h~n ch€, Ben c~nh d6 trong nhan dan con t6n t~i mot s6 t~p quan I:?-ch?u, d~c bi~t ia t~p qwin Slr d\jng phan tuai d~ bon, 11
10. ruong, Vi v~y, nhimg van d~ v~ sinh moi truong o· vuug nang than If!h€t sue . ".' "':'_ quan trong, . . Vung nong thon Vi~t Nam hien nay ngoai chiu anh huong cua tinh trang o nhi@1111110itnrong chung trong khu V\l'C con c6 cac van d~ 0 nhiem moi tnrong n6i corn rna t§t ca moi ngiroi, moi nganh d~u quan Him do la: 6 nhiem r mroc, 0 nhi@mhoa chat bao v~ thuc v~t va 0 nhiern ch§.tthai cua con nguoi. TLI'nhtrng nam 1960, Vi~t Nam da phat dong phong trao v~ sinh moi truong (1 vung nang thon di€n hinh la cac phong trao: * 3 sach: An sach, uong sach va (1 sach * 3 diet: Diet ruoi, diet mu6i va diet chuot * 3 dirt diem cong trinh v~ sinh: Nha t~m, nha tieu va gi~ng nuac - Ao h6 bi lApbo: 0 vung nang than hi~n nay, do dan s6 tang nhanh, kem theo la sv tach hQ cung tang nhanh, nhan dan phai lAp b6t cac h6 ao, IAnchiem ruQng canh tac d~ lam nha 6. Ao h6 6 nong than c6 nhi.~u tac d\lng quan tr<;mg: La noi dieu hoa Imi h~u, la ngu6n cung cAp thuc an cho nguai va la nai XlI' ly chdt thai tt.r nhien cho x6m lang. MAt ao h6 x6m lang tr6 pen oi buc va nhi@m r bAnhan. - Dan s6 tang nhanh, nhu c~u cua nguai dfm cung tang nhanh, d~n d€n thi~u vi~c lam tr§m tr<;mg.Vi~c di rai dan ill vung nay d~n vung khac, t11nong thon tai thanh th1 d~ Idem vi~c lam la mQt t§.t yeu. Chinh vi~c c6 nhfrng doan nguai di lam an theo thai V\l nay da dfln d~n e6 nhung xao trQn k.hang nho v~ tinh hinh v~ sinh moi twang vung nang than. Ben qmh d6 b~nh djch cung c6 nhung di@nbi€n phuc t~p c§n phai c6 nhUng bi~n phap phong chfmg phu hw va tich cvc han. - Cay xanh vung nang than c6 xu huang ngay cang it: Truac day cac h9 gia dinh thuang co hang rao diy xanh bao quanh nhung ngay nay hang rao cay xanh da bi pha bo, thay th€ b~ng nhung buc tuang xay bao quanh. Tru6c r day m6i xom lang deu co hang cay, luy tre xanh bao quanh d€ bao v~ nhung nay nay da s6 cac lang x6m d~u da pha bo, thay th~ vao do la vi~c tr6ng ffi9t s6 cay ng~n ngay d~ cung cApnhung ngu6n lQ'itruac m~t. Dieu d6 eta lam eho vi khi h?u 6 nhi~u lang x6m vung nong thon tra nen kh~c nghi~t han. - K.h6i b\li a vung nong than: Vi~c dun nAu eua nguai nong dan vung nong than vftn con dva van cac lo~i b€p 10 truy~n thfmg va b~p than t6 ong, than cam, Day 1a cac lo~i b~p c6 hi~usu§t nhi~t th§p. Nhi~t lUQ'ng eua b~p 12
11. phuc V\1 cho dun n~u it hem nhieu so voi nhiet IUQ'ngtoa ra xung quanh. Ben canh do r~t nhieu khoi bui toa ra xung quanh b~p ciing nhu nha 6, gay nen tinh trang 6 nhiern n9i th~t anh huong khong nho toi sire khoe cua nguoi true ti~p dun n~u cling nlnr cac thanh vien khac trong gia dinh, Ngoai kh6i bui do viec dun n§u a vung nong thon can phai k~ d~n loai kh6i bui do cac 16 gach, ng6i, 10 g6m, Cac loai khoi bui nay khong nhung anh huang x~u d~n sue • khoe con ngiroi rna can c6 tac dong xftu d~n die loai cdy c6i, mua mango - VAn d~ 6 nhiem hoa ch~t bao v~ thuc v~t: Trong nhtrng nam gftn day, viec Sll'dung hoa ch~t tnr sau diet co cua nguoi dan Ia tuy tien. f)~c bi~t, ttl' khi th\fC hi~n c()'ch~ khoan san d6ng ru('mg Vi~t Nam aa tn1n ng~p hang ngan t~n hoa chAttrir sau di~t co hang nam, - Vfrn d€ 6 nhi€m chftt thai, d?c bi~t la 0 nhi~m phan nguai hi~n nay dang la v~n de thc)'i Sl,l·,Nguyen do ehinh la vi~e qulm Iy sir dl,lng phan nguai clm ngU'ai nong dan can tuy ti~n, Bi~u hi~n cua tinh tr~ng 6 nhi~m phan nguai la h~u nhu t~t ea cac ngu6n mroe trong cong d6ng khi xet nghi~m deu thAy c6 S\l' xu~t hi~n cua E. coli, Feacal coliform va cac vi khu~n chi di~m khac, 3. M6i tU'o'ngtac gifra con nguo·j va moi tru'o'ng 3.1. Svdnh huang cua m6i tnrimg len suc kh6e Sllo nhi~m m6i truang va suy thoai m6i trucmg c6 mQt tac dQng rat 100 d6i vai cUQcs6ng cua con nguai. Hang nam, hang tram tri~u nguai m~c phai cac can b~nh dU'<Jngh6 hdp, tieu h6a, da, niem m~lC, do anh huang cua)o nhi~m moi truang khong khi trong va ngoai nha, do 0 nhi~m ngu6n nuoc sinh ho~t va 6 nhi~m moi truong ddt- thlJc phdm. Hang tram tri~u nguai cilng phai ti~p xuc voi nhung chdt v~t ly va h6a h9C d9C h~i kh6ng cfin thi8t (1 m6i trll'ang s6ng va m6i truang lam vi~c cLlahQ. Ntl'a tri~u nguai bi tll' vong do tai n~n thuO'ng tich (giao thong, sinh ho~t va trong lao dOng, ,). Hang nam, c6 han 4 tri~u tre sO'sinh va tre em ch8t do tieu chay va cae b~nh khac lien quan d~n 0 nhi€m moi truang. Hang tram tri~u nguai bi suy ki~t do m~e cae b~nh ky sinh trung duang rUQt,g~n 300 tri~u nguai. m~e va hai tri~u nguai ill vong do s6t ret, 20 tri~u nguai m~c lao va 3 tri~u nguai ch~t do nhi~m lao. SLfCkhoe cua con nguai g~n li€n voi mQi bi~n dong IOn nho cua m6i truong. Moi truong (1 day bao g6m cac y~u t6 V?t ly, hoa hQe, sinh hQc, xa h{li, van hoa va kinh t~ .V.V. Cae yell t6 d6 bien dOng theo vung sinh thai, eq 13
12. sa ha tang, theo thoi gian trong ngay, trong thang, trong nam va ca nhirng r hoat dong rna chung ta dang ti~n hanh. Nhlrng 1116ide do? ella moi tnrong trong phat trien eo th€ chia thanh: "Cac m6i nguy hiern truyen thong" lien quan d~n SlJ lac hau va "Cac moi nguy hiem hien dai" lien quan d~n sir phat trien khorig b~n virng. Cung voi thai gian, cung voi SlJ cong nghiep hoa va do thi hoa cac mo hinh cua cac m6i nguy hiern do cang thay d6i. C\1 th8 la chung di chuyen tu "Cac m6i nguy hiern truyen thong" sang "cac m6i nguy hi8m hien dai". 80 la thai ky "qua dQ". Vi~t Nam chung tadang 6 vaothoi ky nay. MQt trong nhtrng khac biet gitta nhirng moi nguy hiem m6i tnrong "truyen thong" va nhung m6i nguy hi€m moi truang "hi~n d?i" la 6 ch6 nhil'ng rn6i nguy hi8m m6i truang "truy~n th6ng" thucmg nhanh ch6ng hi€u ., hi~n 6 d?ng h~nh t~t. Ch~ng h?n, Idli nguai dan 6 vung nang th6n u6ng phai nu6c bAn thi mQt ho~c vai ngay sau d6 h9 li€n hi tieu.chay. Cac trubng hqp tieu chay nay c6 th8 la mQt chi s6 cho S\f an toan cua moi"tnrcmg va hi~u qua phong dich cua chung tao Trang khi d6 d6i v6i nhi~u m6i nguy hi€m moi truang "hi~n d?i" thi tu khi tac dQng d~n khi bi8u hi~n b~nh la ca m{;)tthai gian ti€m tang lau dai. Ch5ng h~n, nhu cac y€u t6 hoa chAt gay ung thu ngay nay co th6 gay ung thu sau khi an VaGthea thlJc ph Amhang nam c6 ldli hang ch\1c nam. Tuang tv nhu V?y, ch§t dQc mau da cam c6 th~ gay di d~ng 6 th~ h~ sau cua nhung nguai nhi€m phai n6 trong thai gian chi€n tranh. Nhung m6i nguy hi~m moi trucyog "truy€n th6ng" lien quan d~n ngheo d6i va l~c h~u, C\1the la: r - Thi6u nu6c s~nh - Thi6u cac c6ng trinh v~ sinh gia dinh - ThlJc phAm hi 0 nhi€m - 6 nhi€m nQi th~t va 6 nhi€m "ngoai trai do Slr dl,mg than va cac nhien li~u ldlac d€ dun n~u, smJi Am. - Khong quan lY.t6t rac thai -Tai n?n, ch~n thuang trong nang nghi~p, trong cac xi nghi~p - Tham ho~ thien nhien do bao 1\1t,h~n han, dQngd~t, lCiqU(~t,chay rung - Cae b~nh do trung gian truy8n b~nh, chu y~u la do ehuQtva c6n trung r 14
13. Cac m6i nguy hi~111hien dai lien quan d~n S\1' phat trien nhanh, hien dai hoa nhanh nhung lai thieu m9t t6ng th€ chien hroc quoc gia v~ sire khoe moi truong va sir khai pha tai nguyen bira bai, chung bao g6m: - Nuoc 6 nhiem do eh~t thai cong nghiep va hoa ch~t tnr sau trong nong nghiep - 6 nhiem khong khi do thi do xe co, nha may nhiet dien - Chfit thai r~n va chitt thai ooc - Cac m6i nguy hi~m v~ hoa hoc, phong X<:1trong su dung cac cong nghe moi, - Sir xu~t hien cac benh dich moi va ~\f quay lai cua cac benh truyen nhi~m truyen thong - Nan pha rung, suy thoai d~t va cac bi~n dong sinh thai khu vue hay toan cftu - Thay 06i khi h~u, thung tfing ozon va S\1' 6 nhi~m xuyen bien gio-i 3. 2. S~l'tac a9ng con ngw)'i tro' lC;1inu)i tru'img Nhi~m VI) cua con nguai leiphai gii1'cho moi trU'bng .trong Sl,l'ben vi1'ng do. Vi~c bao y~ moi truang cftn phai dl,l'aVaG3 ca sa: Khoa hQc hoa, xli hoi hoa va Iu?t phap hoa. V§n de xli hoi hoa cong tac bao v~ moi truang ia nhi~m V\l d~e bi~t quan tf9ng hi~n nay. M\lC tieu cua vim o~ nay la chuy~n tai nhfrng thong tin thi€t y~u v€ moi tru'ang d~n Cl;lC d6i tU'9'ngd~ tilt ca cac eft nh§n, t?P th€, ban nganh d~u W giac, tv nguy~n tham gia bao v~ moi truOng. Chung ta deu bi~t r~ng: Tu nh~n thuc d~n hfmh oong C\lth~ cua nguai dan trong vi~c bao v~ moi trU'cmgthuang tnli qua 4 giai dOf;ln:Bi€t - hi~u - thai do dung va hanh dong C\!th~ bao v~ moi truang. Vi~c chuy~n tlr giai oO<:1nmly sang • giai do~n kia la mot qua trinh. Qua trinh nay nhanh hay ch~m con ph\! thuoc VaG nhi~u v§n de, trong do co S1,1' thuy€t ph\lc Cllacong tac tuyen truy~n giao d\lC. 3,3. M6i tuang tac ghea con nguai va m6i truang Nhu v~y m6i tuang tac gifra con nguai va moi trU'cmg la hai chi€u do 1ft moi trucmg anh hu6ng den suc kh6c con nguai nhung con nguai l?i tac dong tra l?i moi truOng va oUQ'c th~ hi~n qua sa d6 duai day. 15