Tài liệu ôn thi vị trí Y tế công cộng - Định nghĩa, mục tiêu, cách đề cập dịch tễ học

Nội dung text: Tài liệu ôn thi vị trí Y tế công cộng - Định nghĩa, mục tiêu, cách đề cập dịch tễ học

1. ,. , , A';" - BAll.I)IN~ NGmA, MVC TIEU,.eACH BE c~p·' DICHTEHOC. . Ml)C TIEU Sau khi h9C xong pai nay, sinh vien co kha nang: L Trinh bay diroc dinhnghia cua dich t~ h9C 2. Xac dinh diroc muc tieu cua dich tS h9C . 3 Phan biet duoc gitra d~ c~p;lam sang va d~ c~p djch t~ h9C 1 Khai ni~m v~ djch t~ hec: Dich t~ h9C phat tri8n voi mot quan niem b!l0 trum co ,ban. hi .~9i benh trang cua con ngiroi khong phai xdy ra mot each ngau nhien vo CO,rna, tat ca cac benh trang d8u co nhtrng y~u t6 quy dinh nhat dinh, rna nhtrng y~u t6 iJ.ay d~u 'co th~ xac dinh duoc nho nhtrng su tim toi nghien ciru ill9t each co h~ -thong, co ban, rong Ion, kien tri. Trong b6i canh sinh thai cua con nguOi, dich t~ hQc ngbien cuu m9i hi~n tuqng suc khoe vai nhiing mc d9ng qua le;ticua con nguai vai nhUng y~u t6 n9i ngoC;li sinh co the lien quan d@nsuc khoe, vS thvc chflt la sim phAm ella m6i tuang tac gifra con ngum va nhUng y~u t6 n9i ngoe;tisinh d6, trong do cac thang b{mg sinh hQc Clla ca th8 la nhUng bi8u hi~h chu th8 rAt quan tr9ng. TAt eli nhUng nguyen ly, kY thu~t, p~uang phap va nhfrng quan ni~m vS m6i tac Q"ng qua lC;lido, nhung mai quan h~ rna ket qua hi eo th~se thilng (khoe m<;lnh,khoi) ho~c be;ti(b~nh tr<;lng,ch@t)trong nhUng di8u ki~n C\lth8 nhAt dinh; . S~'phan b6 cua cae tdn s6 mac va tdn s6 chit d6i v6i m9t b~nh tqmg nhflt dinh duqc nhin nh~n du6i ba goc dQ clla dich t~ h9C: Con nguai ~ kh6ng gian - thai gian. f)~ co th~ tra 1m dugc cau hoi la mQt b~nh tr<;lngnao do dugc pharr b6 nhu th~ nao, nghla 1a sg milc b~nh nay xuflt hi~n a nhiIng ai? (gi6itinh nao, ngh~ nghi~p nao, dan t"c nao ), a dau (vimg dia Iy nflO, dia phuong nao, nuac nao ), VaGthai gian nao (nam nao, thang nilO, ngay nao ). . Cae yiu t6 quy ainh S¥, phan b6 cac bf_nh trr,lng bao g6m m9i y~u t6' nQi ngol;li sinh thuQc nhi~u lInh v~c, ban chAt khac nhau, co arm huang d@n sg mAt can b~ng sinh h9C d6i vai m"t co th8 khi~n co the do khong duy tri dUQ'etinh tr~g suc khoe binh thuOng nfra. Nghien CUu cac y~u t6 quy dinh S\I phari b6 tAn s6 b~llh tre;tng do, xem t<;lisao co sg phan b6 nhu v~y, ~oi ly giilj duQ'c cae y@ut6 nguyen nhan ho~c cae y~u t6 {'hong ngira d6i voi timg b~nh trC;lllgnh,Atdinh· . . . a ca hai thanh ph!n tren deu c6 lien quan ch~t che d~n tfin s6 milc va tAn s6 ch~t. Noi khac di la phai dinh hrQ'Ilg de hi~n tU<lrig sue ldioe do du6i 'cac d<;lngs5 tuy~t d6i, do d.~m chinh xac va du6i cac d<;lngs6 tuang d6i .d~J:,p .the so s{m~duQ'c. . :' Tu tru6c d~n nay, cimg v6i SlJ. phat trien cu~ dich.t~ h99. da co n4i6u dinh nghla vS dich.t€ hQc, m6i.dinh nghla danh dflu m"t hu6e phat tri€n ella dich tS h9C a thai R:y d6. Diuh nghia dich t€ h9C gAp. day duqc chu y nhiSu nhftt: Dich ti h9C Ia m(jt khoa h(/c nghien CU'USlf phan bJ tdn s6 mac hoijc chit a6i v6'i 'cae b?nh' 'tr~ng cimg vm nhitngyiu t6 quy dinh S1! phlin bJ do. .'. . . . .' '. ;; .!:;. l .ii.' !'," 5
2. S1,1'hi~u bi~t va nam vfrn9 2 thanh p'h~ lien, quan ch~t che voi nhau do tron~ dinh nghia dich te hoc la m9t tien bQ va rat can thiet trong qua trinh l~p lu~n dich te hoc. Qua trinh l~p luan dich t6 h9C thirong diroc b~t ddu b~g S1,1'nghi ngo ve nhiing arm huang co th€ co cua mQt phoi nhi€m d~c thu nao do d~n S1,1'xuAt hien, duy tri di6n bien, suy am m9t benh trang nhfit dinh, S\I nghi ngo nay co th~ nay sinh tir nhfrng thirc hanh lam sang, xet nghiem, nhtrng bao cao thu ~p tinh hinh cac benh trang, nr nhirng nghien ciru mo ta dich t6 hoc cac b~nh trang d~ phac thao nen nhtrng gia thuyet vS S1,1'lien quan giira m9t phoi nhi6m d6i voi mQt ~nh tr~ng: ghi thuySt v€ quan h~ nhan- qua. Gia thuySt nhan- quit nay se dUQ"ckiem djnh b~ng cac nghien c(ru dich t8 hQc qufut th~ v6i m9t nhom chu Clm va m9t nhom d6i chUng dS so sanh mQt cach hQ'P ly, dS xac dinh xem co mQt kSt hqp th6ng ke hay khong, bao ham cit vi~c lo~i tm cac sai s6 h~ th6ng, lo?i tm cac may riii va nhi8u, sau cung la tiSn hanh mQt l~n cu xem kSt hQ'Pth6ng ke d6 c6 ho~c khong bieu thi mQt ket hQ'P nhan qua giua mQt phai nhi8m va b~nh. 2. Myc tieu ctia djch t~ hQc: + M1,lctieu chung: De xuftt dUQ"cnhfrng bi~n phap can thi~p huu hi~u nhftt dS phong ngira, kiSm soat, h?n chS va thanh toan nhUng Hnh tr~g khong c6 19i cho suc khoe con nguoi + M\lc tieu C1,lth~: - Xac dinh S1! phan b6 cac hi~n tugng suc khoe - b~nh tr~g, S1,1'phan b6 cac y6u t6 n9i ngo?i sinh trong qufut th~ thea 3 g6c dQ: con nguOi - khong gian - thai gian, nh~m dinh hu6ng cho S11phat tri€n cac chuang trinh va cac dich V\l suc khoe. - Lam b9C 19 cac nguy cava cac yeu t6 din nguyen cua tinh hinh suc khoe - b~nh tr?ng d6, nh~m ph\lc V1,lcho cac k~ ho?ch cham s6c suc khoe, phong ngira, ki~m soat ho~c thanh toan cac b~nh tr~g. - Cung cdp cac phuong phap danh gia hi~u 11,1'ccua cac bi~n phap ap d1,lllg trong cac dich V\l y t6, giup cho vi~c chQn l\ra, hoan thi~n cac bi~n phap phong ch6ng cac benh tr~ng, cciithi~n suc khoe c9ng d6ng. 3. f)~ c~p djch t~ hQc: + Giiia dS c?-plam sang va d~ c~p dich t€ hQc co the so sanh b~ng b{mg sau: Khacnhau D€ c~p lam sang De c~p dich t8 h9C Ddi tuqng NguOi b~nh B~nh, m9t hi~n tUQ'Ilgsuc khoe N9i dung Xac dinh b~nh nhan Xac dinh b~nh trong quArtthe CAn nguyen Lam b~nh nhan mdc . Xuftt hi~n , Ian truyen benh trong qudn the M1,lcdfch Nguai b~nh kh6i Khdng ch6, thanh tmin b~nh trong qufut th~ ' . Theo d5i Suc khoe ngum Phan tlch hi~u qua cua cae bi~n phap can b~nh thi~p, giam sat dich t8 hQc, ngan ngira b~nh xuat hi~n l?i trong quAn th€ ~ . + ~hfrng ~~ c~~ ch~ng ~Ua ~Qt ~g~en Clm dich t8 hQc{Nh~ tron& djnh ~ghi~ ve dlCh te hQc, cae ,thong tip. ve phan bo b~nh tr?ng trong quan the va ve cac yeu to quy dinh S1,1'phan bo dola rat c6 fch cho: 6
3. _Vi~c cung c~p nhtrng du kien d~ lam sang t6 nguyen nhan cua benh _ Vi~c xac dinh xem cac du ki~n dich t~ hoc phil hop d~ c6 th~ kiem dinh cac gia thuyet nhan qua d€ xuat ill cac nghien ciru lam sang hoac cac nghien ctru phong thi nghiem _ Viec cung c§.p co so cho nhimg k€ hoach 1?hat trien va danh gia cac chuong trinh phong chua benh cho cac thuc hanh y te cong cQng va cac dich vu sire khoe khac. + Thi du v~ mot d~ c~p dich t~ hoc: Trong viec xac dinh y€u t6 nguyen nhan cua mQt vu ngQ d9C thirc an la tim ra loai thirc an gay ra vu nge>dQCd6. Tnrcc h€t nguoi ta hoi c~ ke t~t ca nhirng nguai d\I bua an do, bao gam nhfrng ngum bi ngQ dQc va nhung nguOi khong bi ngQ dQc, xem m5i ngum dil su d\ll1g 10~i thuc an nao mQt cach chinh xac. Tren CO'so d6 ngu01 ta tinh cy l~ t~n cong d6i vai m6i lo~i thlrc an trong s6 nguOi c6 an r6i dem so sanh v6i tY 1~tAn cong d6i v6i 10~i thuc an d6 trong s6 ngum khong an. N~u co sv k~t hgp th6ng ke gifra b~nh va thuc an nghi nga thi phai nghi dSn vai tro cua 10~ithue an nghi nga. N€u k€t hQ'Pvai cac phan tich b6 xung khac nhu: K~t qua xct nghi~m se xac dinh duQ'c nguyen nhan cua V\l ngQ dQc thuc an dola thuc an nao (va co th~ 1a lo~i vi khuAn nao, chAt dQc nao.v.v.) 4. D8i ttrQ1lg nghicn cthI eua dich t~ hQc: Dich t€ hQc nghien ciru cac quy lu~t cua SI! phat sinh va di6n bi~n cua cac hi~n tugng suc khoe khac nhau xay ra trong quAnth~ nguCritren nhfrng quy mo nhat diM lam anh hu6ng khong t6t d€n suc kh6e cQng d6ng va sue kh6e san xudt Clla :xa hQi. Sv phat sinh (xu!t hi~n, tai diSn) va Sl,l' diSn bi~n (gia tang, thu http, ll}itan, k€t thuc) eua mQt b~nh tr~g, du y6'i quy mo nilO ciing tuan thea nhUng quy lu~t rieng cua n6 trong 1 qu~n th~ bdt ky, trong nhUng di6u ki~n nh!t dinh cua t1,l nhien, xa hQi, sinh thai cua chinh chu th~ can nguai dang s6ng lao dQng binh thubng. Oic b~nh tr:;tng duQ'c ke a day bao g6m, ngoai cac b~nh dti hlnh thanh djnh nghia r5 rang (nhu cac b~nh truy~n nhi€m, b~nh man tinh n6i len ro net nhu ung t1m, tim mStch, cae b~nh cO'dia, cac b~nh di truy~n ), con bao g6m mQi tr~ng thai khong binh thuOng v~ th~ chAt, tam linh, xa hQi cua dan chUng. Cling nhu d6i v6i cac ph~m tru khac, cae benh tr~ng d6 phat sinh va di€n bien- ngay nay nguai ta dAn nh?ti thuc duQ'c sang t6 vo; quan ni~m baa trurn Hi: mQi b~nh tr~ng d~u khong phai t1,l nhien vo c&xay ra, rna d~u.phai c6 nhiing nguyen nhan nhat djnh, va cac nguyen nhan d6 nh~t dinh c6 tha duQ'c tim ra. Trang m6i lien h~ cua chimg, cac b~nh tr?ilg chiu anh hUOng me dQng qua l~i c~~t c?e nhi~u hay it cua vo van nhfrn~ yeu, t6 ben trong va ben, ngoai khac nhau, ma dan dan nguai ta se khai thac dUQ'chieu biet cua con nguOi, nhaID phl;lCV\l cho cong cUQctrao d6i va bfto·v~ suc kh6e con nguai. N6i khac di, dM tuQ'llg nghien cUu cua djch t6 hQc Iii: cae quy lu~t phan b6 cua cae b~nh tr~ng xfty ra trong nhfrng quAn th~ dan chung nhAt dinh, v6i cac y€u t6 nguyen nhan chi ph6i tinh tqmg phan b6 d6 trong nhiing di8u ki~n nhit dinh thea thai gian, khong gian va chu th8 cua can nguai. ~ Chung ta hi€u SlJ phan b5 do cling vai can nguyen cua chung khong 1mh t~i, rna thay d6i khong d6ng dau theo·thaj gian nm nay, nm khac, vilng nay, vilng khac, va thea cac chu the ben trong, cac phan Ung cua CO'the con nguai tru&c nhfrng yeu t6 7
4. cua mdi tnrong xung quanh trong m6i nrong tac thai gian, khong gian va quan th€ rna cac ca th~ d6 dang s6ng. Trong m6i lien h~ thai gian, ngoai viec chirng ki6n mot each hiern hoi 1 vai benh bj tieu diet va phat sinh, ngiroi ta thirong quan tam den dien bien cua cac benh trang hoac em dinh hoac tang giam trong nhtrng khoang thai gian ho~c ngan hoac dai, tuy theo tinh chAt cua tung benh, tuy thea kha nang phan irng va nhan thirc cua con ngtroi tru6c benh trang d6 (vi du: trong m~y chuc nam g§.n day, nguoi ta thay xu hirong tang nhieu cua ung thu ho hAp; giam nhieu cua ung thu da day; ung thir dai' trang thi 6n dinh). Trong m6i lien h~ khong gian, cling voi nhfrng gioi han l~ thudc, nguai ta c6 th€ nghien cUu nhiing quy mo khac nhau, illnhung khu V\l'Cr9ng Ian (nu6c nay nuac khac), d6n nhiing vung dia ly hanh chinh nha han khi c6 nhung d~c thu. khac nhau, anh hUOng khac nhau den b~nh trc;tngclla qufuI th~ dffn cu. D6i vai chu th~ cua con nguai, ben Cc;tnhnhUng d~c di~m v€ tu6i, gi6i, phong t\le t?P quan, chung tQc, dan tQe ngum ta con quan tam den ca nhiing d~c thu sinh h9C, sinh tam IY trong m6i tuang tac toan di~n vai cae d~c di~m tv nhien; xa hQi trong d6 cac ca thS trong quftn thS sinh s6ng binh thuang. NgOlli 3 g6c dQ kS tren duQ'c nghien cUu rieng bi~t, nhieu khi nguai ta con nghien Clru cac hi~n tugng suc khae duai t?P hqp tung e~p ho~c duai ca 3 g6e dQ do cling 1 lue nhu khong gian- thai gian, hi~n tugng t?P quftn cling khoang sinh, hi~n tugng di cu T6m t~t lc;ti,d6i tugng nghien cUu cua dieh t~ h9C bao g6m: - Cac hi~n tugng suc khoe: Bao g6m ca tinh tfc;tngthS h,rc, eac bien dQng v€ sue khoe va b~nh t~t Clla cac ca nhan va cQng d6ng - Cac quy lu~t clla Sl,l'phM sinh va di~n bi~n cua cac hi~n tugng sue khoe - Cac y~u t6 ben trong va ben ngoai c6 lien quan , anh huang tm cac hi~n tugng suc khoe clla ea nhan va C9ng d6ng. - M6i quan h~ nhdn - qua giua b~nh trc;tngva cac y~u t6 nguy co (c6 thS con nghi nga). 5. Nhi~m vI} cae DQi dung eua djeh t~hQc B~ng each sir d\lllg k€t hgp cae ki~n thuc va cae thanh tlJu eua nganh y h9C lien quan, va vai nhfrng phuang phap rieng eua minh, dich t~ h9C co kha nang th\l'c hi~n nhi~m Vl,lella mlnh Ia: xac dinh can nguyen cua cac hi~n tugng sue khae eQng d6ng, (y muc th§p nh§t, cling la tim fa nhfrng y8u t6 nguy co d~c thu cung· vai nhUng yeu t6 nguy co nghi nga chi ph6i· Sl,l'phat sinh va di8n bien cua b~nh trc;tng, d€ f6i ill tAt ca nhfrng xac dinh do, de xu§t ra nhUng bi~n phap dung d~n hfru hi~u nh~m h?n eh€ va thu hyp dftn phan b6 t§.n s6 cae b~nh tr?ng ti~n tai thanh toan cac b~nh tr~mg d6 trong qu§n th€. DS thl,l'Chi~n nhi~m V\l ehi€n lugc d6, dich t~ h9C e6 1 t?P hqp c.ac nhi~m V\l thong qua cac nQi dung hoc;ttdQng sau: 1- Mo ta b~nh trc;tngvai Sl,l'phan b6 t§n s6 cua chung duai cac g6e dQ: chu th~ CO?nguai- kh~ng ~ian- thai gian, trong m6i quan h~ tuang tac thuang xuyen eua co the cling cac yeu to n9i ngo~ti sinh, nh~m bQc IQra dUQ'enhUng y~u t6 mang tinh din 8
5. nguyen cua cac benh trang trong qu§n th~, d8 co phac thao hinh thanh nen nhiing gia thuy€t v~ quan h~ nhan- qua giira y~u t6 nguy co va benh trang: dich ti h9C mo ta. 2- Phan tich cac du kien thu th~p diroc tir dich t@h9C mo til, cung voi viec tim each giai thich nhtmg y6u t6 can nguyen co th€ chiu trach nhiem voi benh, ti6n hanh nhimg nghien CUuphan tich (v€ eft thong ke va y sinh h9C) d€ xac dinh din nguyen d~c thu do cling voi tic d9ng cua chung tren hien nrong sire khoe nghien ciru, N6i each khac la ti~n hanh kiem dinh nhtrng gia thuyet duoc hinh thanh tit dich t@h9C mo '. til, tren co sa d6, cac bien phap sat hop se d@dang dUQc dS xu§.t: djch ti h9C phan lich 3- va ki€m tra, xac nh~, danh gia 1 ~ach chu d9ng tinh chinh xac va sat hqp nhilng k~t lu~n cua dich te h9C phan tich vS phan b6 b~nh tr~g v6i tac d9ng cua cac yeu t6 ciin nguyen d~c thu, dich t€ hQc tim cach thir nghi~rn trong vi~c l~p l~i mo hinh tucrng tac gifra' b~nh tr~g va can nguyen cua chUng trong tv nhien d~ d6i chi6u, so sanh l~i 1 each ch~c ch~n va xac nh~n tinh' dung dk cua nhfmg gia thuy6t dff hinh thanh va ki~m dinh: dfch Ii h9C th1!Cnghi~m. ' 4- Xay d\ffig cac mo hinh 11thuyet cua b~nh tqng da duqc nghien ciru d6 tren cO'sa khai quat hoa S\I phan b6 cung v6i nhfrng m6i tucrng tac c6 din nguyen cua chung, giup eho vi~c tang cubng kha nang phat hi~n, ngan ngira xu hu6ng gia tang va phan b6 r9ng rai cua b~nh tr~ng tren thvc te trong nhUng qu§n th~ tucrng tv khac: dfch Ii h9C Ij thuyit khtii quat. ' Nhiing nhi~m Vl,l tang quat tren cUng IinhUng phuong huang chi~n luQ'c cua dich te h9C, chung quy dinh nhUng phuang phap eua dich te hQc tuang (mg rna chUng ta se nghien CUuti6p sau, v6i nhUng n¢i dung C\l th6 trong cac phuong phap diSu tra quan sat, rna ta, phan tich, th\IC nghi~m, 11 thuy€t toan dich te BAI 2. B~NH TRUYEN NIIIEM vA QuA TRiNH DICH Ml)CTIEU Sau khi hQc xong bai nay, sinh vien c6 kha nang: 1. Trinh bay dUQc~i ni~m vS b~nh truy~n nhi~m, phan lo~i cac b~nh truy~n ~~fu· 2. Trinh bay duQ'c d~c di;Smeua cae b~nh truy~n nhi€rn. 3. Xac dinh duQ'cY ~ghia lam sang, djch t8 Cllacac thm kY trong ~nh truy8n nhi€m. I. B~NH TRUYEN NHIEM ' 1. Khii ni~m va phin lo~i b~nh truy~n nhi~m: ':' . + Khii ni~m:. B~nh truy~n nhi8m (Communicable diseases) la nh~ b~nh nhi~r:_t_!rUng,c6 kha' nang_laiLtruyan tU_ngum nay_~@g nguOi ~~c. ~O', \lg01'\ v~.OJ~) , .\0.) ~ + Phan lo,i b~nh truy~n nhi~m (thea auang lay truyJn): Gam 4 lo~i: ' '- Cae b~nh truySn nhi€m lay theq dU'.emgtieu ~" " ~.'-' /./ r- , I • r'-fi' I. r k:, , '([0 Oq _ Cae b~nh truy8n nhi~m lay theo duemg ho h§.p· ;jv t ) l!}.VJ W - (/ - Cae b~nh truy8n nhi8rn lay theo dUOng mau ~'%1-. p.hal S 0- r, r , 1_1\ _ Cae b~nh truy8n 11hi~mlay theo dUOng da va niern;rn~e I clett' / HoI) IfQVl) ~t- .- . I 9
6. 2. Dic di~m chun~ - ' Cac benh truyen nhi€m eo nhtmg d~c di~m ehung sau: 2.1. Benh truy}n nhii1!Jph4UI_(}m{UIOllivi sinh v~t (VSJI) kf sinh gay nen Cac loai benh khac m~e du co th~ Ian truyen til' ngiroi nay sang ngual khac nhung khong do mot loai VSV ky sinh gay nen thi vdn khong diroc eoi la benh truyen nhiem. VSV gay nen benh con goi la m§m benh (hay con goi la nguyen nhan, tac nhan gay benh). VSV gay nen mot benh truyen nhi~m co th~ duoc x~p lam 4 nhom sau: Virus: + Gay nen cac benh nhu: Soi, Quai bi, s6t xufit huyet, AIDS .v.V. + Ricketsia: Gay nen cac benh nhu: S6t mo, S6t phat ban, S6t h6i quy . + Vi khuAn: Gay nen cac benh: Til, Tlurong han, Bach hfru, Dich hach . + Ky sinh trung va nfun gay nen giun san, S6t ret, cac benh nfun ngoai da 2.2. Bfnh truy_Jnnhiim thutmg ph at triin the(}_f!J_i!_a, mang tinh chu ky va trai rqua_4 thlfi ~~~~ 1C} 1-0~\ tWIG ~e')nClin (6 di.c~- + Mila dich: M61 b~nh tru~€n nhi~m thu6ng phat tri~n mi;lnh vao m9t mila nhAt dinh. L{ do la m6i mot mila co nhUng di~u ki~n thu~ lQ'i nhAt dinh cho vi~c Ian truy~n tUng 10Cilib~nh tTuy~n nhi~m. flo la cac y~u t6 v~ thai ti~t (nhu nhi~t dQ, dQ Am,t6c dQ gio, thoi quen va t~p quan sinh hOi;lteua con nguai.v.v.) Thi d\l: - B~nh Iy', thuang han, ia chfty, cac b~nh lay thee dUOng tieu hoa thuOng pmt tri€n mCilnhvao mila he. Ly do la mila he do nhi~t d9 cao, thu~n lQ'icho sg phat tri€n Clla vi sinh v~t. Cae lOCilithuc an d€ bi oi thiu, hu hong do Sl,l' phat tri~n ella vi sinh v~t (trong do eo mAm b~nh). Vao mila he do nong n~ng, nhu cAu dilng nuae u6ng nhi~u, nhi€u nguai dan nhAt la tre em thu6ng dimg nuac Hi d~ u6ng. T~p quan an qua xanh, u6ng nuac Iii thuOng duQ'c eon nguOi l~p lCilivao mila nong. M~t khac, ru6i nh~ng moi giaitrung gian truy~n b~nh cling thu6ng phat tri~n mi;lnh vao mila he.v.v. do la nhiing di€u ki~n thu~n IQ'id~ cae b~nh lay thea dUOng tieu hoa phat tri~n mCilnhvao mila he. - B~nh ho ga, sai, quai bi va cae b~nh lay thee dUOng ho hAp khac thuOng phat tri6n mc;tnhvao mila dong (mila lc;tnh).Ly do ehinh la do mila dong, nhi~t d9 thAp suc d€ khang eua dUOng mlii h9ng kern, do v~y con nguOi d€ tiSp nh?il cac lo~i m~m b~nh lay thee dUOng ho hAp. Han nfra, mila dong l~i la mila tre em di hge, m~t d9 t~p trung eao tCilodi6u ki~n cho vi~c ti~p xue vao lay Ian b~nh. . - Cae b~nh do mu6i truy~n nhu s6t ret, s6t xuAt huy~t.v.v. thuang phat tri€n vao mila, mua. Vi mila mua la mila eo nhieu y~u t6 thu~n 19i cho Sl,! phat tri€n Clla mu6i truyen b~nh. ;- Tinh chu kY Clla dich: flay la d~c tinh rna ell' sau m6i mot thai gian nhAt dinh, co ~he 2, 3,4,5 ho~c 10 nam b~nh dich l~i bUng n6 mot IAn. MQt s6 b~nh truy€n nhiem d~c bi~t la cae b~nh truy€n nhi€m lay thee dUOng ho hAp thuang phat tri~n co tinh chu kyo Thi d\l: Chu ky ella dich sai la 3 nam; Chu k:Y Clla quai bi la 5 nam; Chu ky clla dieh ho ga la 5 nam, Chu ky eua dic~ SXH la 4-5 nam.v.v. 10
7. , Vi~c giiii thich tinh chu ky cua cac benh truyen nhi~m dUQ'cill!_atren tinh cam nhi~m va tinh miSn dich cua qu~n th~. N gay nay do 'chfulg ta chu de)ng lam coni"The phong chong drch, con nguOi dff tac de)ng lam thay d5i m6i tirong quan gifra mdm benh va co th~ hoac tac dl)ng lam thay d6i moi tnrong phat trien cua mAm benh cilng nhu moi gioi trung gian truyen benh do do tinh chu ky cua benh truyen nhi6m cling dAnduoc thay d6i. + 4 thai ky cua benh truyen nhi~m: Trong qua trinh gay benh a nguoi, benh truyen nhi~m thuong trai qua 4 thai ky do la: Thai kY u benh, thai Icy khoi phat, thoi ky toan phat va thai ky lui benh. M6i thai ky co nhfrng d?c diem rieng cting nhu c6 y nghia v~ lam sang va djch t6 rieng. 2.3. Bfnh truyJn nhilm co khd nang liiy Ian va phdt triln thanh dich , ' * Kha nang lay Ian: Mfun b~nh co kha nang Ian truyen illv~t chii nay sang v~t chu khac t~o thfum dich * Muc de)dich: Cae nha dich tS hoc chia dich thanh 3 muc d¢ khac nhau: - Dich tim phat (Sporadic incidence): Khi s6 nguai mic b~nh it va Ie te a m¢t s6 nm nh,it dinh. Cac b~nh dich thubng mang' tinh tan phcit nhu: ho ga, quai bi, b~i li~t.v.v. - Dich lUll himh (Epidemic): Khi dieh xily fa a di~n f¢ng han, lau han, nhi~u ng:rC1i m~c' han. Cac b~nh dich thubng mang tinh luu hanh nhu: ly', b~ch hAu, sm, s6t :euat hu~, .JJ. v. - Dich dai luu hanh JPandemie): Dich xay ra 16'11,rdm rQ, tren ph~m vi nhi~u qu6e gla, nhi~u chau l\lc. Cac b~nh thuOng mang tinh d~i luu himh nhu: ta, s6t vang, dich h~ch, d~u mila, AIDS, SARS, cum AlHsN 1· 2.4. Hliu hit ctis-hil!h truyJn nkilm ilJu ilil{li miln dick S(lU khi ~ _ __4 Tuy theo rung lo~i b~nh truy€n nhi~m 'rna mi~n dich d€ l~i y~u, ng~n hay b~n vung lau dai. Thi dv: b~nh cum, b~nh s6txuAt huy~t mi€n dich thucmg y~u va t6n ~i trong thai gian ngin (chi m¢t vai tuAn) 'B~nh 1ft, thucmg han sau khi khoi b~nh mi€n dich t6n ~i trong viti ba thang d~n mQt nam. B~nh sai mi~n dich d~ I~i lau b~n, c6 the la su6t dai. D?c di€m nay la co sa cho vi~e nghien Clm, san xuat va sir d\lIlg cac lo~i vacxin · , phong b~nh. . 3. Y nghia Him sang va dich t~ eiia 4 thOi ky trong benh truy~n nhi~m I kj Ii 3.1. Thai -~ bfnh • La thai Icy tinh ill khi mAm b~nh xam nh~p vao co th~ d€n khi 2'uAt hi~n c~c tri~u chung lam sang dAu tien. Tu)' theo m6i lo~i b~nh va tu), theo moi co th~ mac b~nh rna thai gian u b~nh khac nhau: ~Thai gian u b~nh 1- vai gio nhu t~, nhi€m trung ngl) d9C thuc an - 1 - vai ngay nhu cUm, ly' tIVc khuan. '- - 1- vai tuAn nhu sai, b~ch hAu, ho ga, thuang han _Co the hang thang, hang nam nhu d~i, VGVR, phong, AIDS 11
8. y nghia lam simq: Thai Icy nay can yen lang, khong bieu hiencac trieu clnrng ._ benh ly do v~y kho challdoan. Tren thuc t~, khcng chan doan duoc benh a giai doan nay v€ m~t lam sang. Nhu v~y, thai ky u benh it co y nghia v~ lam sang, y nghia djch ti: Thai ky u benh co mQt y nghia dich t~ h€t sire quan trong, HAu hSt c c benh ay t eo ' ho h~p va mQt s5 benh lay thea duong tieu hoa mam benh bit dAu diroc dao thai ra ngoai a cu5i giai doan U benh. Do v~y viec lam cac xet nghiem d6ng loat trong cac vu dich hoac xet nghiem thuong xuyen d€ phat hi~n ngiroi mang mAm benh la viec lam dn thiet. Ngum ta can can cu vao thai gian u benh t5i da d€ quy dinh viec thea doi, each ly d5i voi ngu6n truy€n nhi~m k€ ill IAn tiSp xuc cu5i cung. Day cling la co so cho vi~c quy dinh thai gian cach ly, thea d5i trong ki~m dich qu5c t~. Thai gik u ~nh t6i da ~ua mQt s5 b~nh nhu sau: Ta: 5 ngay; Dich h~ch: 10 ngay; S5t yang: 6 ngay; Thuang han: 21 ngay; S6i: 14 ngay; D~i: tren 1 nam 3.2_.J'hii'i kV khii'i phdt . ~ La thai ky rna b~nh xuAt hi~n cac tri~u chUng lam sang dAu tien. Cac tri~u chUng nay thuang la bi6u hi~n cua tinh ~ trung, nhi~m dQ'ctoan than nhu: S5t, m~t moi, chan an, moi kho, lucri ban, m?ch nhanh . Y nghia lam__sang: Cac tri~u chung a giai do~n nay thuang khong di€n hinh, khong d~c hi~u do v~y thuang kho chAn doan 6 giai do~ nay. y n~ Thai ky nay nguai b~nh bit dAu co kha nang lam liiy Ian b~nh do mam _b~nh bit dAu dugc dao thai ra khoi co ths. HAu h~t cae b~nh do vimt thuang Hiym~ nh~t a cu5i thai Icy khai phat va d§u giai do!p1toan phat. 3.3. Thili kj to~n phat , ~ 'I", La thOi kY rna cae tfi~u chUng lam sang bieu hi~n ram rQ va day du, dien hinh nhdt. 0 giai do~n nay con xudt hi~n mot s5 tri~uchUng d~c hi~u cua b~nh rna nhUng b~nh khac khong co nhu: Ban cua b~nh sai, ddu hi~u noi ng<;mg,tay bit chu6n chu6n a b~nh thuang han, dAu hi~u ho rii thftnh can a tre nho vao ban dem trong ho ga,v.v. y nghia lam sang: Thai ky nay d~ ch~n doan y3:Kftia djch tl: ,M9t s6 b~nh nhM la nhfrn~ b~nh iay thea duemg tieu hoa co kha nang lal' m~ nhat a giai do~n toan phat. Neu b~nh nhan khong dugc cach ly, di~u trf va tay u~tri~t d6 thi mAm b~nh se giai ph6ng fa ngoai 6 ~t va vo; doc tlnh cao lam cho dich bung na m~nh me. 3.4. Thill k!_!!!i hf!!._h La thai ky rna cac tan thuang ghii phftu ~nh ly mdt dAn, chuc nang cua cac co quan dAn dugc h6i ph\lc, mi~n dich dugc hinh thanh. Co th6 dAn dugc h6i ph\lc: An _ngon, ngu t6t, dO'm~t moL. y nghia lam sang: a giai do~n nay cAn d~ phong cac bi~n chling. Cac bi~n chung a giai:do~ miy co th€ g~p do: - Mfun b~nh, dQc t6 cua chUng gay nen nhu: thUng fUQtdo thuang han, viem tinh hoim do quai bi, viem co tim trong b~ch hdu - B9i nhi~m: viem ph6i sau sai, ho ga, cUm 12
9. y nghia dich ti; trong thoi ky nay, nguy co truyen nhi~m giarn d~n va cu6i cung mdt di ~~n d~n dao thai va tieu di~t duoc h~t mfun benh, Nhimg benh rna ngiroi khoi khong con 1a ngu6n truyen nhi~m nfra d6 la: S6t xuAt huyet, soi, quai bi, thuy d~u (chu y~u la nhfmg benh do vi rut gay nen), Tuy v~y e~n hru y d6i voi nhirng benh rna sau khi khoi vful con mang mam benh man tinh va dao thai mfun benh ra ngoai canh m(>t each ngiit quang. Do v~y d6i voi m(>ts6 benh truyen nhiem, nguoi kh6i benh v§n co kha nang la nguon truyen nhi@m. Thai gian mang mam benh khi khoi khac nhau tuy tung benh. C6 the rAt ng~n (mot .,. , viii tuan) nhir trong benh ta, 1):trve khuAn. C6 th~ dai han (m(>tviii thang d~n hang nam nhu b~nh Iy'Amibe, thuang han, b~ch hau 4. QmiJrinb didl 4.1. Khcii ni?m: Qua trinh dieh (QTD) 1a mOt sQ'i day lien tl,lc· cae quaJ;rinh nhi~m trimg xen ke v6i vi~c d~QJb~dm§m b~nb fa ngoai canh: - QTD duQ'c rna ph6ng tom t~t nhu sau: VCl ~ MD -'t VCz -'t MB -'t VCl ~ MB -'t M~m b~nh tir chu m9t (VC!) duqc dao thai ra ngoai thong qua cae y~u t6 truy~n nhiSm sang VC2 r6i l~i ill VC2 ra ngoai dS ti€p t\le sang eac v~t chu khac.v.v. 4.2. Clte yiu t5 cua qua trinh._ :., _- + D(>ng h,retrl,ICti€p: QTD cti~bAt Clr mOt b~nh truy~n nhi~m nao cling deu phiii co 3 khau e(J ban: · N gu6n truy6n nhi€m · Y~u t6 truy6n nhi€m. · Ca the cam nhi~m- Di6n bi~n cua-QTD dUQctrinh bay t6m t~t thea sa dE,sau : NguAn truyen). nh·?tlem YeuI. ' CO'th~ to truy~n nhi~m ·cam nhi~m Tren thl,ICt~ n~u thi@u m(>ttrong 3 khau tren thi QTD se khong x~y ra. Vi v~y nguai ta gQi ba khau co ban tren Iii d(>ngl\!c trl,le tiap eua QTD. + B(>ng Ivc gian ti~p: QTD con chiu s\! chi ph6i cua cac di€u ki~n W nhienva xa hQinhu: Nhi~t de>,d(>~m, mua, gio, di@uki~n v~ sinh, an cr, lam vi~c, t~p quan, trinh de) dan trL. Cac y€u t6 tl,I nhien va xa h(>i nay c6 th~ lam cho dich bi ngan ~h~~ ngirng tr~ cling co the n6 lam cho dich bUng nb m ngh,rcgian ti~p Clla QTD. . '. 13
10. o . ~- ~ ,~\f /""" r: '\ U {\.~ """,0 ;:J" ~~ -~')' a.~m (NTN): NTN lit di€m xuat.phat cua mQt QTD. NTN la mot co~3'~t (bacrg6m con ngiroi va d<)ng v~t) trong d6 mb benh ,~6ng, sinh san, phat trien va gay benh. + Nguon truyen nhiem la con nguoi. C6 3 loai d6i nrong c6 th€ la nguon truyen nhiem, d6 la: Ngiroi 6m; nguoi khoi con mang mAm benh vanguoi lanh mang rnam benh, Nhtrng benh truyen tir ngiroi sang ngiroi nhtr: Cum, soi, tit, ly, thirong him + Nguon truyen nhiem lit sue v~t. Nguon truyen nhiSm lit sue v~t g~p trong cac benh nhu: Dai, dich hach, leptospirose Nhu v~y dich (y ngtroi va dich 6 sue v~t c6 mQt m6i lien quan la cling chung mot yeu t6 truyen nhi~m. Thi dV: trong dich h~ch thi b9 chet la yeu t6 truy~n nhi€m chling. Trong s6t mo thi §u trimg mo la yeu t6 truySn nhi~m chung b. Yiu t6 truy€n nhiim: rn6i lo~i b~nh truYSn'cl1iSm c6 m<)tyeu t6 truy€n nhi€m rieng. Thi dv: . - Voi cac b~nh truy~n nhiSm lay thea duang tieu hoa thi yeu t6 truy€n nhiBm la nuac, th\lc phfun, thuc an, ru6i nh~ng - V6i cac b~nh lay thea duang ho h§p thi y~u t6 truy€n nhiSm la khong khi, vai phuong thuc truy€n nhiSm thong qua gi9t nuac b9t, gi9t nhAy, h~nh nhan, bvi - Voi cac b~nh truySn nhiSm lay thea duang mau thi yeu t6 truYSn nhiSm 1ftcac con trung ti~t rue, nhu mu6i, ve, rno ch§y, r?u ho~e cae dVng cv tiem, chich, truySn mau v.v. c. CO' thi dun nhiim: La nhUng cO'th€ dS dang ciim thv khi mAm b~nh xam nh~p. Do lit nhfrng cO'th~ chua co mi~n dich d~c hi~u vai lo?i mAm 6~nhdo. Khang phai tAtca cae cO'th€ carn nhiSm khi nhi€m m~m b~nh d8u bi m~c b~nh rna chi e6 m<)ts6 bi m~c b~nh rna thai. Vi~c m~c b~nh phV thu<)c vao tirng lo?i m~m b~nh va suc d€ khang cua timg cO'th€. D€ xac dinh kha nang m~e b~nh cua timg lo~i m~m b~nh nguai ta dua ra khai ni~m: Chi s6 lay b~nh(CSLB). Chi s6 lay b~nh dUQ'etinh thea cong thue sau: S6 truang hqp m~c b~nh CSLB= x 100 T6ng s6 cO'th~ cam nhiSm mang MB t Chi s6 lay b~nh cua mQt s6 b~nh C\l th8 nhu sau: B~nh b~ch h~u: 15 - 20%; Cum, ho gft: 60 - 70%; So-i, thuy d~u: 100%; Viem mang nao: 0,2 - 0,5%; B~i li~t: 0,5 - 1%. BAI 3. DIEU TRA XU LY DICH. MVCTIEV Sau khi h9C xong bai nay, sinh vien c6 khii nang: 14
11. 1. Trinh bay duQ'cnguyen tlic phong chong dich, 2. Trinh bay duec cac buoc trong dieu tra khu dich, 3. V?n dung duoc cac buoc xu 1ykhu dich trong phong chong dich, I. KHAI NJlM ve vUNG DICWKHU DfCH 1. 6 dich: La mot noi co ngu6n truyen nhlem, y~u t6 truyen nhiSm va cac co th~ cam nhi~m (nghia la mot noi c6 ngucn truyen nhi~m va vung Ian c~n co kha nang bi lay Ian). ~ · Thi du: Tai dia ban A nao do duoc coi la eo dich thi ehinh nhfrng nha eo nguoi m~c benh truyen nhiSm d6 dtroc coi la c6 dich. 2. Vimg djch: La mot vung (khu) co chua mot hay nhieu b dich, Pham vi cua mot vung dich Ian hay nh6 (c6 th~ ehi IDQt xii, c6 th~ bao g6m nhieu xii, nhieu huyen hoac nhieu tinh) tuy thuoc vao m6i mot vu dich. II. NGUYEN TAc PHONG CHONG DICH Chung ta d€u biet b~t cir mot benh truyen nhiem nao mu6n phat tri~n thanh dich ding d6u pMi c6 ba khau ea ban d6 la (Ngu6n truy€n nhi~m, y€u t6 truy6n nhi~m va kh5i ca th€ cam nhi~m). Neu thi~u mQt trong ba khau d6 thi dlch khong th€ xAy fa. Do v~y nguyen t~e xu ly, ~P titt, thanh toWl mot V\1 dich 1a: Co th~ d6ng thOi giai quy~t ea ba khau ella QTD ho~e e6 th~ chi e~n giAi quy~t m9t trong ba khftu ella QTD 1a duoC\l th~ 1a: - Thanh toctn ngu6n b~nh - C~t dUi <.tuOnglay - Bao ve va nang eao suc ch5ng dcreua nguOi lanh. Tuy theo tUng b~nh dich rna gi:ii quy€t khau nao 1aquan tr9ng. Thi dl,l:Khi b~nh djch s5t xu~t huy~t do mu6i truy~n xay ra thi ngo~i vi~c cham 10 phat hi~n cach ly va di6u tri nguai b~nh, chUng ta dn quan tam d~c bi~t d~n vi~c giai quy€t y6u t6 trung gian truy~n b~nh. D6 1avi~c di~t mu6i va b9 g~y mu6i Aedes aegypti. Khi xay ra dich ta: Van d6 quan tr9ng nh§t co tinh quyat dinh trong vi~e d?p tAt dich la bao v~ va nang eao sue d~ khang cua nguOi lanh. D6la vi~c cho nguai lanh uAng thu6e phong va tiem vacxin tao Ben c~ do eAn tich Cl,IC thu dung c~p c~ ( nhUng nguOi bi b~nh, lam t6t cong tac VSMT, thanh trir pharr nUGc rac, tuyen truyen giao d\1c v~ sinh an u6ng. v.v. , Khi co dich cum xay r~ thi vAn d~ each II' ngum 5m t~inhit ho~c t~i cae ca sa y te lit vi~c lam quan tr9ng nbat trong vi~e dQptat dieh cum. III. DIEU TRA DIeH Di€u tra dich ta hQc cua mot b~nh truyen nhi~m 1ft vi~c xac dinh qua trinh phat sinh phat tri~n ella b~nh d6, k~ ea v~n de sinh thai h9C eua tac nhan gay b~nh, v~t ehll, ngu6n dIJ tru, va vector truy6n b~nh. D6ng thai nghien Clm ca di~u ki~n ben ngoai ctia moi truOng s6ng va ca nhfmg y~u t5 ea hQc co anh huemg d6n qua trinh lay truy~n b~nh. 15
12. 1. Diiu tra trU'ang hQ'p m~c b~nh 1.1. Phdt hi~n nguot b?nh - Viec phat hien ngiroi benh Ia cong viec d§u tien d~ phat hien nguon truyen nhi€m, vi nguoi 6m la tin hieu d~u tien cua nguon truyen nhiem. d~ ehdn doan mot ngiroi 6m bi mot benh truyen nhi€m-nao d6 cAn phai dira vao ba tieu chuan: Lam sang, xet nghiern va dich t~. Tuy theo m6i 10~i b~nh rna tieu chuan nao la quyet dinh eho viec chAn doan, 1.2. Xdc ilinh cdc chi sa mdc, chit - Phai dieu tra thong ke tftt ca nhtrng tnrong hop m~e benh va tir vong. Tit de xac dinh cac chi s6: Ty l~ m~e benh (hay con goi la tY l~ tin cong) va tY l~ tti vong. S6 b~nhnhan + Ty l~m~e b~nh (Morbidity) = ~ X k TAng s6 dan ell' (k - aU(lc xac ajnh la J 000 ho(jc b(ii sa thqp phan khac) + Ty l~ tti vong (Mortality): C6 hai each tinh S6 eh~t - Ty l~ eh~t so v6i dan ell' = . X 100 000 T6ng s6 dan S6 eh~t - Ty l~ eh~t so v6i s6 m~e = X 100 S6 m~e 1.3. Ma tii tinh hinh mdc b~nh Oie tnremg hgp m~c b~nh phai dUQ'emo ta (l~p thanb cae bang s6 li~u) theo ba gee dQ sau: - Thai gian: Khi nao, bao nhieu lau - Djci di6m: G6m ea nai 6 va nai lam vi~e , A ' - Cae d~e trung ve con ngll'm: Tuoi, gi6i, nghe nghi~p.v. v. 2 _Di~u tra cac y~u t6 lien quan + Dan sa: Phan lo~i thea nhom tuAi, gi6i, chung tQc, ngh~ nghi~p, ton giao. Nhfing bi~n dQng dan s6 trong thai gian qua (Nhfing bi~n dQng sinh hQe: Mue sinh, tU, tY I~ phat tri€n dan s6 t\I nhien. Nhfmg bi~n dQng ea hQe: Xuit ell', nh~p cu ). + Trinh a(i phat tri~n kinh Ii xii h(ii: Mire thu nh~p, tr~ng thai kinh t~, ngu6n d\l' trfr thue an. Cae ti~n nghi sinh ho~t, trinh dQ dan tri, t~p quan v~ sinh va phong 1\lcxa hQi.v.v. 16