Tài liệu ôn thi vị trí Phục hồi chức năng Đại học - Phần 1 - Phục hồi chức năng ngôn ngữ

Nội dung text: Tài liệu ôn thi vị trí Phục hồi chức năng Đại học - Phần 1 - Phục hồi chức năng ngôn ngữ

1. PHl)C HOI CHUC NANG NGON NGU I.D~ICUONG 1.1. Khai ni~m v~ giao ti~p Giao tiepla qua trinh trao d6i thong tin, tinh cam gitra hai hay nhieu nguoi bang cac hinh thirc khac nhau cua ngon ngir. Qua trinh giao ti€p c6 tinh hai chieu, chieu truyen thong tin va chi~u nhan thong tin giua cac d6i tuong giao tiep. Cac hinh thirc giao ti€p g6m ngon ngu c6 loi n6i va ngon ngtt khong loi n6i. Ngon ngtt la phirong tien giao tiep duoc chuyen tir tir duy sang cac tin hieu giao tiep va nguoc lai, N6i va ra kf Noi va ra kf Ng6n ngCr Lam KH voi hieu thea hieu thea kf hi~u trat t~f ella trat tu ella trat tu ella (NNKH) NN n6i loi noi NNKH nhlJ'ng kh6ng n6i Hinh 1. Sa d6 phirong tien giao tiep (NNKH: ngon ngtt ky hieu; KH: ky hieu; NN: ngon ngtt) 1.2. Cac CO' quan tham gia clnrc nang giao ti~p 1.2.1. CO'quan thinh giac + Cftu true giai phftu co quan thinh giac la tai. Cftu truc cua tai bao g6m: - Tai ngmli: Vanh tai d€ h(mg am thanh, 6ng tai ngoai d€ thu nh~n s6ng am. 142
2. - Tai gitra: G6m mang nhi; h~ thong xuong con g6m xuong bua, xirong de, xirong ban dap co chirc nang dftn truyen va khuyech dai xung dong am thanh; hom nhi; cira s6 bAu due. - Tai trong: 6ng 6c tai va cac vanh ban khuyen. Q!liS hi lib bill) ltIIll)1t Hinh 2. Giai phftu cua tai + Chirc nang cua tai: Tai la co quan tiep nhan am thanh (tai ngoai va tai gifra), bien cac xung dong am thanh thanh xung dong than kinh (tai trong) d~ dftn truyen len nao. Cac dao dong am thanh truyen toi mang nhi, lam rung dong mang nhi, cac rung dong nay duoc h~ thong dftn truyen co h9C (1 tai gitra khuyech dai va dftn truyen toi cira s6 bAu due. Cac xung dong co h9C nay lam rung dong dich trong 6ng 6c tai, cac rung dong nay duoc cac t€ bao nhan cam 6c tai (co quan corti) chuyen thanh cac xung dong thAn kinh va ducc dftn truyen len vung Wernicke (1 h6i tren clla thuy thai duO'ng. Vung Wernicke giai rna cac tin hi~u nh~n duQ'c, giup cho chung ta hi~u duqc i(ri n6i. Nghe va n6i la hai qua trinh g~n b6 m~t thi€t v6i nhau. Nha c6 nghe duQ'crna tre h9C n6i duQ'c,mot tre di~c bftm sinh se kh6ng n6i duQ'c. Nguang nghe la gi6i h(;lnt~n s6 am thanh rna tai nguai nghe duQ'c. Tai nguai nghe duQ'c dai t~n s6 am thanh 16Hz - 20 OOOHz(Hertz). Cuang dO am thanh tai nguai nghe duQ'c khoang tu 0 d€n 125 dB (Decibel). Du6i 15 dB thi nghe rftt kh6 con tren 105 dB thi tai se bi dau d6n va tren 115 dB trong khoang thai gian dai thi se bi di~c vlnh vi~n. Nguang nghe la cuang do am thanh nhc> 143
3. - - - - - - - - - ; nhfit rna tai ngiroi nghe ducc. Neu ngu5ng nghe cua mot nguoi tren 20dB duoc coi la b~t dftu bi di€c. Nghe kern hay con goi la giam thinh hrc khi ngu5ng nghe cua mot ngiroi cao hon so voi binh thirong. Phan loai rmrc dO di€c dua vao ngu5ng nghe: 25- 40 dB: Di€c nhe 40 - 60 dB: Di€c vira 60 - 80 dB: Di€c nang > 80dB: Di€c hoan toan DECIBEL SCALE (dBA) Hinh 3. Thiroc do cirong dO am thanh (Decibel) va mire cirong do am nrong irng trong doi s6ng 144
4. f)i~c c6 thS do t6n thuong cua co quan d~n truyen am (diec d~n truyen), c6 th~ do t6n thuong cua co quan tiep nhan am (diec tiep nhan). 1.2.2. Vimg nao thuc hi~n clurc nang ngon ngfr + Vung Wernicke nam a h6i tren cua thuy thai dirong, thuong a ben ban d.u nao chiem uu th~ (nguoi thuan tay phai thi ban cftu nao chiem Uti th~ a ben trai, nguoi thuan tay trai thi ban cau nao chiem uu th~ a ben phai). Vung Wernicke c6 chirc nang phan tich tin hieu am thanh nhan duoc, giup chung ta hieu duoc loi n6i, nen con goi la vung hieu loi. Khi t6n thirong vung Wernicke, chang han do tai bien mach mau nao), benh nhan nghe duoc nguoi khac n6i nhung khong hiSu duoc ho n6i gi. SpMltJng 3 heard word t.\c>!i)r (;()rlf/x Hinh 4. Vung nh~n cam, phan tich am thanh (Wirnicke) va vung ngon ngfr v~n d<)ng(Broca) cua nao + Vung Broca 'n~m a h6i tran len, phia tru6c ranh Rolando. Vung Broca c6 chuc nang t~o tin hi~u ngon ngfr, con duQ'c gQi la vung ngon ngfr v~n d<)ng.N~u vung Broca bi t6n thuQ'llg, b~nh nhan se mAt kha nang n6i m~c du khi nghe nguai khac n6i v~n hiSu duQ'c, nhung kh6 khan trong vi~c di~n d~t y cua minh mU6n n6i. + H~ vi€n c6 chuc nang luu gifr tri nh6. 1.2.3. CO'quan phat am + Thanh quan va day thanh: 145
5. Thanh quan n~m giira hong a phia tren va khi quan a phia diroi. Thanh quan co c~u true hinh n6n. Thanh quan duoc n6i voi hong va khi quan bang cac CO'va day chang, Phia tren co nap thanh quan hinh la c6 tac dung di€u hoa dong khi qua thanh quan d~ tao cirong dQ am va am s~c cho giong n6i. Duoi n~p thanh quan la hai day thanh duoc tao thanh tir CO'giap-pheu, phia tren c6 lap niem mac phu. Day thanh duoc c~u tao tu nhieu b6 soi. Tuy thea tAn s6 am rna toan bQ hay mot phan b6 soi rung dong, f)Q dai hay ngan cua day thanh cling thay d6i duoc d~ thay d6i am s~c cua giong n6i. Chieu dai cua day thanh a nam tnrong thanh khoang 17mm, a nCrtnrong thanh khoang 12mm. Day thanh cang dai, giong n6i cang trAm, day thanh cang ngan gi9ng n6i cang cao. ThAn kinh chi ph6i thanh quan va day thanh la dam r6i h9ng t~o thanh tu day thAn kinh thi~t hAuva day thAn kinh ph~ vi qu~t nguQ'c. Hinh 5. Thanh quan nguai + Cac CO'quan tham gia t~o am thanh: f)~ t~o ra am thanh cAn c6 SlJ tham gia ph6i hQ"pho~t dQng cua mai, luoi, vom h9ng, cac rna m€m trong khoang h9ng nhu luoi ga Luoi Ia CO'quan quan tr9ng tham gia vao phlit am. Luoi duO'c. c~u tao. bai cac CO'nhu CO''c~m-luoi, CO'luoi-luoi, CO'tram-luoi, cO'vom luoi, va cac cO'trong luoi nhu CO'ngang, CO'th~ng dung, CO'd9C tren, CO'd9C du6i. ThAn kinh chi ph6i 146
6. cam giac cua luai la day than kinh s6 VII va day thiet helu. Theln kinh chi ph6i v~n dong cua luai la day than kinh diroi luoi. Khi phat am, kich thuoc luai thay d6i, lam thay d6i th~ tich khoang mieng, dfin d~n thay d6i dQ cong huang cua am. Dac biet, luai anh huong d~n phat am cac nguyen am. Moi co vai tro lam thay d6i dQ Ion va hinh dang cua cira mieng, lam thay d6i th~ tich khoang mieng. Moi co vai tro quan trong trong phat am cac nguyen am va phu moi nhir 0,0, m, b, p. Rang va vom mieng tao ra dQ cong huang am. Khi bi ho vern mieng, khuyet rang, se bi anh huang d~n viec phat am. + Co quan cong huang am thanh: Cac khoang mieng, miii, xoang ham, tao cong huang am thanh va anh huang den giong noi. 2. B~NH LY NGON NGlt vA Lin NOl 2.1. B~nh ly ngon ngu' Th~t ngon: Th~t ngon la tlnh tr~ng nguai b~nh m~t kha nang hi~u lai noi, di~n d~t b~ng lai noi va th~ hi~n cac tin hi~u ngon ngfr nhu dQC,viet, do t6n thuang nao. ~Khoang 70- 80% b~nh nhan th~t ngon la do tai bien m~ch mau nao rna t6n thuang nao a ben ban celu trQi, ngoai ra con g~p trong ch~n thuang SQ nao, u nao. Th~t ngon chu yeu g~p a nguai l6n, nhfrng nguai da biet nghe, noi, dQc, vi~t blnh thuang. Can cu van lam sang nguai ta chia th~t ngon thanh hai nhom: + Th~t ngon troi chay: la kha nang hlnh thanh am thanh d~ dang, nguai b~nh co th~ noi d~ dang. + Th~t ngon khong troi chay: la lo~i th~t ngon co v~n d€ kho khan trong vi~c hlnh thanh am thanh. Nhi€u b~nh nhan co t6n thuang t~i vung nao ph\! trach ngon ngfr va lai noi l~i chi bi thieu sot ngon ngfr a muc dQ nhy. Can cu VaGvi tri t6n thuang, nguai ta chia th~t ngon thanh cac lo~i: 147
7. - . - - . - + Th:lt ngon Broca (hay that van ngon, thftt ngon van dong, that ngon bieu dat, that ngon hanh dong): Thftt ngon Broca la loai thftt ngon rna kha nang hieu ngon ngir viet va n6i con t6t, nhung kha nang di~n dat ngon ngfr n6i hoac viet bi kh6 khan. Nguoi benh n6i d~, n6i nhanh nhung nguoi khac khong hieu ho n6i gi hay viet gi. Vung bi t6n thuong la vung Broca 6 ban d.u nao troi. Nhirngbenh nhan nay, d~ bi danh gia nham la thftt ngon hoan toan neu thfty thuoc khong kham ky kha nang hieu loi n6i va chtr viet cua nguoi benh. Thai gian dftu moi bi t6n thirong, kh6 phan biet voi thftt ngon hoan toan, nhung sau mot thai gian, thftt ngon bi~u d~t mai xuftt hi~n r5 rang trong khi kha nang hi~u lai n6i va chfr vi~t Cllab~nh nhan binh thuang. + Thftt ngon Wernicke (hay mftt kha nang hi~u lai, thftt ngon ti~p nh~n, thftt ngon cam giac) Thftt ngon Wernicke la tinh tr~ng b~nh nhan nghe du<),cnguai khac n6i nhung khong hi~u du<)'chQ n6i gi, b~nh nhan dQc du<),cchfr vi~t nhung khong hi~u du<),cnguai khac vi€t gi. Thftt ngon Wernicke thuang xfty ra khi c6 t6n thuang clla dQng m~ch nao gifra ho~c mQt trong cac nhanh Cllan6. Vung bi t6n thuang la vung Wernicke 6 h6i thai duang sau, h6i dinh duai, va h6i thai duang chftm ben clla ban cAunao chi~m uu th€. Khac vai cac b~nh nhan th~t ngon Broca, cac b~nh nhan th~t ngon Wernicke n6i troi chay va c6 bi~u cam, nhung hQ bi r6i lo~n v~ ngon ngfr, bao g6m c~u truc am thanh bi~n d~ng, dung sai tU·va dung sai cac hinh vi. Cau n6i Clla hQ troi chay nhung thuang thi~u cac tu va y chinh. B~nh nhan cung c6 bi~u hi~n khong th~ I~p I~i cac tlr va m~t kha nang nh~n thuc ngon ngCi'vi~t. + Thftt ngon d~n truy~n: Thftt ngon d~n truy~n du<)'ccho la do t6n thuang duang dfin truy~n thftn kinh Clla k~t n6i gifra vung ngon ngfr v~n dQng (vung Broca) va cung ngon ngfr cam giac (vung Wernicke) lien quan tai chuc nang lai n6i. 148
8. Benh nhan c6 th,lt ngon d:1n truyen thuong kh6 li;ip lai cac tir va cum nr khong quen thuoc, va kha nang hieu ngon ngfr n6i va viet t6t han benh nhan thAt ngon Wernicke. Cac benh nhan thAt ngon d:1n truyen v:1n nhan bi€t diroc thieu s6t cua minh va c6 gang tv sua. Tren thirc t€, cac benh nhan thAt ngon d:1n truyen thuong c6 1 hoac 2 6 nhoi mau nong (y nhtrng b6 than kinh moi duoc phat hien gan day. + ThAt ngon toan b<): ThAt ngon toan b<) la loai thAt ngon rna nguoi benh mat kha nang hoac kh6 khan ca hieu lai n6i va chtr viet va kh6 khan di~n dat bang loi n6i va chtr viet. Nhirng benh nhan nay bi t6n thuO'ng ca (y vung Wernicke va vung Broca do nhi€u 6 nh6i mau hoi;ic nh6i mau r<)ng ben ban cau nao tr<)i. + ThAt ngon mAt ngfr phap (agrammatism): ThAt ngon mAt ngfr phap la tinh tr?ng b~nh nhan su d\!ng cac cau ng~n, doi khi chi vai tir, d~ hinh thanh m<)t y. 2.2. B~nh If l(ri noi B~nh lai n6i bao g6m n6i ngQng, n6i l~p. N6i ngQng duQ'c phan lam hai lo?i n6i ngQng chuc nang va n6i ngQng do b~nh 1y cua cO' quan phat am, cuanao. 2.2.1. Noi ngQng N6i ngQng la khi n6i, cac am thanh cua lai n6i khong r5 rang, khong r5 ti€ng, khi€n nguai nghe kh6 hi~u. N6i ngQng thuang gi;ip (y tre em, c6 th~ gi;ip (y bAt ky lua tu6i nao, nhung thuang (y tu6i tru6c hQc duang va b?c ti~u hQc. Khi 16n len nhfrng 16i phat am nay se duQ'c chinh sua dan. M6i tir ti€ng Vi~t la m<)t am ti€t, am ti€t thuang b~t dAu b&ng ph\! am r6i nguyen am, cu6i am ti€t thuang la ph\! am. Nguai n6i ngQng thuang n6i thi€u ph\! am dau hoi;ic ph\! am cu6i, n6i sai dAu, ph\! am dAu hoi;ic cu6i bi thay d6i, vi d\!: ;'Sach" thanh "ach" (m~t ph\! am dau) "Anh" thanh "an" (mAt ph\! am cu6i) "Chu6i" thanh "chui" (ngQng nguyen am) 149
9. "Lam" thanh "nam" (thay d6i phu am d:1u) Nguyen nhan cua n6i ngong co th€ do tieng dia phirong; do th6i quen; do di t~t cua co quan phat am nhir ham lu5'i ngan; cir dong mieng kern a tre bai nao, a nguoi bi ton thirong th:1n kinh; do di t~t ho moi, ho vom mieng; nghe kern do di t~t hoac benh ly cua tai giua nhu viem tai giira, viem tai xuong chum; ciing co th€ khong ra nguyen nhan. Ngtroi ta chia noi ngong ra lam hai loai: + N6i ngong chirc nang: N6i ngong chirc nang khong phai do t6n thuong thuc th€ a co quan phat am hoac t6n thuong nao, rna la 16i phat am trong qua trinh h9C va phat trien ngon ngu cua tre. Trong qua trinh h9C phat am cua tre, tre h9C theo ngon ngu my de, phat am bang each b~t chuoc am thanh. Tre c6 th€ phM am sai am ti~t nhu "tao" thanh "ao", "muqn" thanh "m~l'l1","dua" thanh ua"" , L6i phat am nay d~u c6 a tre binh thuang khi m6i b~t d:1uh9C n6i. Cac 16i nay se duqc di~u chinh va sua chua d:1n, cho t6i m<)t giai doc.tnphat tri€n nhftt dinh tre se phat am dung. Tuy nhien m<)t s6 tre v~n giu th6i quen tra thanh t~t phM am khi truang thanh, Ng9ng chuc nang c6 th€ sua chua duqc, n~u duqc t~p luy~n, + N6i ng9ng do b~nh ly cO'quan phM am: - R6i 10c.tnphat am do khe ha mi~ng, Khe ha vom mi~ng la do di t~t b~m sinh, c6 th€ g~p cac 10c.tisau: Khe ha vom mi~ng m~m Khe ha vom mi~ng khong toan b<) Khe ha vom mi~ng toan b<) Khe ha vom mi~ng k~t hqp khe ha moi Ph~u thu~t sua chua khe ha vom mi~ng d€ sua chua t~t phat am t6t nhftt khi tre chua h9C n6i. N~u ph~u thu~t mu<)n, khi lai n6i da dinh hinh, tre thuang bi khi~m khuy~t lai n6i do thay d6i c<)nghuang, 16iphat am, gi9ng mui ha. 150
10. _ R6i loan phat am do benh ly co quan phat am nhir liet day thanh do t6n thuong day thftn kinh phe vi quat nguoc, liet van dong lu5'i do t6n thirong day than kinh thiet hftu, do hat XO'day thanh, u nang day thanh, viem day thanh, phil n~ thanh quan Cac benh ly nay thuong gay ra cac r6i loan v~ giong n6i nhu giong n6i khan, mfrt tieng, giong g6 Hinh 6. U nang day thanh ben trai 2.2.2. N6i l~p N6i Hip la r6i loan nhjp dieu n6i, noi mfrt hru loat. Nhtrng nguoi n6i l~p, trong khi n6i co tir hoac am ti~t trong cau lap lai lien tiep, C6 cac kieu n6i l~p sau: L~p mot am cua am tiet, chang han "s s s s sang nay con an mi tom", "t t t toi di", "kh kh kh khong c6" Lap mot am ti~t, chang han "sang sang sang sang nay con an mi tom", "khong khong khong khong di" L~p mot doan cua cau, chang han "sang nay sang nay sang nay con an mi tom", "khong du khong du khong du tien d~ mua" Xen vao mQt am ti~t hoi;ic mQt cau bfrt thuang duQ'c l~p di l~p ll;li, ch~ng hl;ln cac cau "th~ la", "coi nhu la", ch~ng hl;ln "sang nay con th~ la an mi tom". Nguyen nhan cua n6i l~p: do th6i quen ttT thai ky hQc n6i khong du<)'c chinh sua, m~c cam tam ly d~n d~n n6i l~p d~ che Ifrp di mot s6 kh6 khan v~ tu duy, mot s6 b~nh ly cua cO'quan phat am. 151
11. 3. PHl)C HOI CHUC NANG NGON NGU 3.1. Ml}c tieu + SU dung cac bien phap y hoc nham dieu tri CO'ban cac t6n thuong thuc the la nguyen nhan gay ra benh ly ngon ngtt va lei n6i + Giup nguoi benh sua chua cac khiem khuyet, benh ly v~ ngon ngtr va loi n6i de c6 ngon ngtt va loi n6i cang gftn nhir nguoi binh thuong cang t6t. + Phat huy moi kha nang, moi hinhthirc giao ti~p ca bang loi n6i va ngon ngtr khong loi, ca viec Slr dung cac dung cu tro giup thay th~ nhir may tro am hoac cac ky hieu giao tiep de ngiroi benh c6 the giao ti~p duoc t6t nhfit. 3.2. Phuong phap 3.2.1. Sil' dung cac bi~n phap y hoc phuc h5i Sir dung moi bien phap y hQC de sua chua cac khi~m khuy~t cua CO'quan phat am va cac b~nh ly nguyen nhan gay ra r6i lo~m ngon ngfr cua nguai b~nh, nhu ph~u thu~t va slrt moi, ho ham ~ch; ph~u thu~t c~t h~t xO' day thanh; di~u tri t6n thuO'ng thftn kinh trung Hang ho~c ngo~i vi; di~u tri viem day thanh". 3.2.2. Sil' d\lIlg cac hinh thll'C giao ti~p SU d\mg t6ng hQ'p cac hinh thuc giao ti~p de nguai c6 kh6 khan v~ n6i giao ti~p duQ'c t6t nhfit. + Giao ti~p b~ng ngon ngu c6 lai: Giao ti~p b~ng ngon nga' c6 lai thuang duQ'c su d\mg nhfit vi t6c d<) trao d6i thong tin nhanh, chinh xac. Nguai c6 kh6 khan v~ n6i, de c6 the giao ti~p b~ng lai n6i d~t hi~u qua cftn dUQ'cphl,lc h6i chuc nang b~ng cac bai t~p phat am, luy~n giQng n6i. + Giao ti~p b~ng ngon ngG' khong lai, c6 b6n hinh thuc: - ChG' vi~t: chao vi~t la hinh thuc giao ti~p thuang duQ'c su dl,lng de b6 xung cho khi~m khuy~t cua giao ti~p c6 lai. Nguai c6 kh6 khan giao ti~p b~ng lai n6i thuang dung hinh thuc giao ti~p b~ng chG' vi~t de b6 xung. - Hinh ve: su d\mg hinh ve cling la hinh thlrc giao ti~p thuang duQ'c dung 0 nguai binh thuang khi mu6n di~n d~t m<)t hinh nao d6. Hinh ve cling thuang la 152
12. hinh thirc giao tiep b6 xung, thay th~ cho khiem khuyet khi giao tiep bang loi noi. Cac hinh ve thuong duoc t~p hop thanh cac bang thea chu d~, nhu tranh ve cac mon an, tranh ve d6 vat, tranh ve cac hoat dong Ngiroi dim hoac kho khan v~ noi co th~ chi vao tranh d~ tra loi hoac dua ra yeu cau. _ Ngon ngu co th~ nhir anh mat, net mat, tu th~, giong noi, ctr dong cua d~u, la hinh thirc bi~u cam thuong dung trong giao tiep, _ Dau hieu, cu chi la cac k5' nang ra hieu bang cac cir dong cua tay, chang han "vfty tay" ra hieu "lai day", "vfty tay" ra hieu "ngoi xuong" Nhtrng cir chi nay khong co guy uoc, nhimg moi ngiroi d~u co th~ hieu va ling d\lng. Trang truang hqp vai nguai cam di~c hoan toan, nguai ta Sll' d\1ng b(> kY hi~u guy uac b&ng cac cl'l' d(>ng cua tay va hoan chinh h~ th6ng dfiu b&ng Cll' d(>ng cac ngon tay. M6i Chef cai trong bang chfr cai ti~ng Vi~t, cac chfr s6 trong s6 d~m duqc rna hoa b&ng cac tu th~ khac nhau cua ngon tay va ban tay. B(> ky hi~u guy uac nay co th~ khong hoan toan gi6ng nhau 6 cac nuac, ph\l thuQc vao d~c di~m van hoa, t~p guan sinh ho~t rna b(> ky hi~u guy uac 6 cac nuac co Sl,l' khac bi~t. Nha b(> ky hi~u guy uac rna nguai cam di~c co th~ giao ti~p duqc v~ m9i chu d~, k~ ca cac chu d~ phuc t~p. Hirth 7. B(> ky hi~u guy uac vai bang chu cai ti~ng Vi~t 153
13. 4 ., ~ . . ·w···.··· •···•.·'····· '" 7 s Hinh 8. B<)ky hieu quy iroc voi cac s6 dem, 3.2.3. MQt s6 nguyen t~c giao ti~p khi phuc h6i clnrc nang ngon ngfr + Nguyen t~c thea y thich va sir quan tam cua ngiroi d6i thoai: _ Tim hieu xem nguoi d6i thoai thich n6i v~ chu d~ gi. Khi chon duoc chu d~ nguoi d6i thoai quan tam se tao duoc hung thu cho ho ph6i hop voi ky thuat vien d~ t~p luyen, Ky thuat vien ngon ngu tri lieu khi biet duoc chu d~ ngiroi d6i thoai quan tam, c§n t~p trung nhieu v~ chu d~ do. C6 nhir vay se tao duoc hung thu cho nguoi d6i thoai va nguoi d6i thoai se c6 g~ng chia se, va k€t qua phuc h6i se dat t6t nhat. - Khuy€n khich va eha dgi nguai d6i tho~i n6i. Nguai kh6 khan v~ n6i thuang n6i eh~m va phM am kh6 khan, vi v~y hQ thuang ng~i n6i. Dung n6i h<) va e§n eha dgi, eh5ng h~n tre mU6n di nhung khong n6i "di" rna n~m tay ta keo di. Khi d6 hay yeu c§u tre n6i "di" cho d€n khi nao g§n dung m6i cho tre di. - Phai bi€t l~ng nghe nguai d6i tho~i n6i ho~c nghe xem hQ phM ra am thanh gi, sau d6 phai n6i mftu r6i yeu c§u nguai d6i tho~i l~p l~i cho d€n khi hQ n6i g§n dung m6i dap ung yeu c§u cua hQ. Ch5ng h~n, nguai d6i tho~i mu6n l~y cai bat, phai yeu c§u hQ n6i l~i tu "bat" cho d€n khi g§n dung m6i dua bat cho hQ. + Nguyen t~c thich (rng: Ky thu~t vien ngon ngfr tri li~u ho~c nguai trong gia dinh c§n thay d6i cach thuc va t6c dQ giao ti€p thich ung v6i nguai d6i tho~i. Di€u nay lam nguai c6 kh6 khan v~ n6i d~ hi~u han va giao ti€p duQ'c d~ han. 154
14. _ Hay ng6i xuong thfip hoac dung len d~ mat ta ngang voi mat nguoi d6i thoai, Nhir vay, nguoi c6 kh6 khan v~ n6i d~ dang quan sat cir dong cua mieng, net mat khi ta phat am. _ Tham gia tro choi hoac cac hoat dong cling voi nguoi giao tiep. Chang han choi cac tro choi cling voi tre hoac choi bai, choi cO' cling nguoi kh6 khan v~ n6i, d6ng thai yeu cfru ho nhac lai cac ttl' chung ta n6i mfiu cho d~n khi gfrn dung moi choi tiep, _ N6i cham va ra d~ nguoi giao ti~p nghe va quan sat duoc Cll dong cua mieng ta khi n6i. Khi nguoi huang dfin n6i cham, tre se n6i cham theo, neu noi nhanh, tre hoac nguoi kh6 khan v~ n6i kh6 tao duoc am dung. + Them til moi: - Tang them til moi d~ nguoi kh6 khan v~ n6i t~p luyen, b~t dfru bang cac til dan. Khi nguoi d6i thoai n6i dUQ'c nhi~u til dan thi d(;ly hQ cach ghep til thanh cau ng~n, r6i cau dai. Tich CI,l'C n6i truy~n, k~ truy~n vai nguai c6 kh6 khan v~ n6i va yeu cfru hQ k~ l(;li 1,,1cach t6t d~ hQ n6i duQ'c nhi~u han. Thuang xuyen dua hQ tham gia van cac tro chO'i, cac hO(;ltdQng t~p th~, d~ hQ hoa nh~p va giao ti~p duQ'c nhi~u. - Nh~c di rih~c l(;licae tll' ma nguai giao ti~p dang hQc va dang ti~n bQ. Nh~c l(;linhi~u Ifrn se t(;lOth6i quen va Co' hQi t~p am d6 nhi~u han. - Luan gQi ten cac d6 v~t, ten nguai xung quanh, va yeu cfru nguai d6i tho(;li nh~c l(;li. - Hay nh~n xet va binh lu~n cac Sl,l' ki~n di€n ra xung quanh va yeu cfru nguai d6i tho(;li nh~c l(;li,chill1g h(;ln "c6c nuac nay n6ng qua" yeu cfru nguai d6i tho(;li n6i "n6ng qua", "bang hoa nay dt;p qua" yeu cfru nguai d6i tho(;li n6i "dt;p qua" + Luan phat huy tinh tich CI,l'C, chu dQng, tri tuong tUQ'ng cua nguai d6i thO(;li: 155
15. Chang han, g.1p mot chiec thuyen gi.1y, k~ cho nguoi d6i thoai diu truyen v€ mot chuyen di bien, thinh thoang yeu du ngiroi d6i thoai nhac lai mot s6 tir trong diu truyen. + SU dung moi hinh thirc giao ti~p khong lai khac d~ h6 tro giao tiep bing loi n6i: CAn phat huy t6i da kha nang n6i cua nguoi c6 kh6 khan v€ n6i. Dung hinh ve, chtr viet, cir chi, net mat, ky hieu giao tiep bing tay, giao tiep bing ngon ngtr co the d~ nguoi d6i thoai hieu diroc. 4. PHl)C HOI CHlJ'C NANG CHO NGUm THAT NGON, NOI NGQNG, NOI LAp 4.1. Ph\IC h6i clurc nang cho nguot thfit ngfm + PhM hien nguoi th.1t ngon kh6 khan v~ hieu loi: _Nguoi benh kern hieu tir, hieu diu khi nghe nguoi khac n6i _ Ngiroi benh khong chi ra duoc cac bO phan co the, d6 v~t, mau s~c khi duoc h6i. - Nguoi benh khong thvc hi~n duQ'c m~nh l~nh, vi dl;l"dua but cho Wi", d~t c6c len ban" - Bao b~nh nhan dQCva lam thea chi d~n ghi trong gi.1y, h9 khong thl,l'chi~n duQ'c. + PhM hi~n nguo'i th.1t ngon v~n dong: - Nguai b~nh khong th~ tra lai dUQ'ccac cau h6i dO'ngian, m~c du h9 hi~u - Nguai b~nh khong n6i duQ'c ra ten cac d6 v~t, con v~t, mau s~c, khi duO'c yeu cAu, m~c du d6 la cac v~t quen dtIng. - Kha nang vi~t kem, ITI?Cdu tnfac day da bi~t vi~t binh thuang + Phuong phap can thi~p: - N~u h9 hi~u t6t, nhung chua n6i duQ'c nhi€u tu: Dung tranh anh, hinh ve ho?c cac 06 v~t hfmg ngay d~ d~y. Gi6i thi~u ten tU'ngv~t r6i yeu cAu h9 nh~c l~i. c.1t cac d6 v~t di, r6i dua tung v~t ra d~ h6i va yeu cAuh9 nh~c l~i. 156
16. N~u ho n6i ten d6 vat kh6, huang d~n ho dung cir chi, d~u hieu d~ di~n Day ho vira n6i vua dung d~u hieu d€ giao tiep - N~u ho n6i duoc cac tir don: Day ho ghep cac nr don thanh cau ngan, r6i cau dai han Dung tranh anh d~ ho noi theo tranh Khuyen khich ho k€ lai cac cau truyen ng~n vira nghe - Neu ho hieu kern: Dung d~u hieu, cir chi k~t hop voi loi n6i o€ goi ten cac 06 vat, hanh dong. D~t hai o~n ba d6 vat ra truce mat, yeu cftu ho chi tung d6 v~t khi nghe ten v~t. N~u ho chi sai, dung d~u hieu, cir chi d~ mo ta v~t cho d~n khi ho chi dung. Khi ho hieu nhieu, day ho n6i tung tir dan r6i cau ngan. 4.2. Phuc hBi clnrc nang ngon ngfi' cho ngu(ri noi ngQng + Phat hi~n n6i ng9ng: Dung m<)t bang g6m cae ehu don, yeu eftu nguai b~nh oQc, ch~ng h';ln: Ba, ga, ba, dia, dao, du, hai (phl,l am dftu am ti~t) Ban, kinh, saeh, toan, anh, m6m, dep (phl,l am cu6i am ti~t) Con cho, canh hoa, cai thia, doi dlia (thanh di~u) Rau thia la, la lugt, lam ru<)ng (thay d6i am) + Phuong phap can thi~p: - D';ly tre t~p eu d<)ng mi~ng, luai, cO' quan phat am: ha to mi~ng r6i ng~m l';li. Dua luai dai ra,thl,lt luai vao. Dua luai len tren, xu6ng duai, sang phai, sang trai. T~p th6i bong b6ng xa ph6ng. T~p phat am chfr x, cang ngan dai cang t6t. - D';ly tre t';lo am, sua cae 16i ph<it am Clla tre. N~u tre ngQng ca nguyen am va phl,l am, d?y tre t?O cac nguyen am truac nhu a, 0, u, i, e, e, 0, 0'. Khi tre du ph<it am dugc cac nguyen am r6i mai chuy~n sang t~p ph<it am cac phl,l am. 157
17. _ Day tre cac phu fun moi nhu b, m, p. Khi tre da phat am duoc r5 r6i thi ghep voi nguyen am nhu mama, papa, mam mam.mimi, bebe. _Ti~p sau day tre n6i cac tu dan nhu ba, rna, b6, my, ba, 6ng. _ Sau khi tre n6i duoc nhieu tir dan, ghep tir thanh diu ngan, r6i cau dai. K~t hop day n6i voi tranh anh, d6 vat va choi dua voi tre, tao cho tre hung thu vira choi vira hoc, chu Y sira am khi tre n6i sai. 4.3. Phuc hBi ngon ngu' cho ngU'()'inoi l~p + Phat hien tre n6i l~p: Viec phat hien tre n6i l~p thuong d~ khi nghe tre n6i truyen hoac n6i truyen voi tre. + Phuong phap can thiep: _ T~p thu dan. Cling voi sua t~t n6i l~p cfrn huong dan tre thu dan. D€ tre tho sau 3-5 nhip, DQng vien tre n6i ch~m. Nhfrng ngub'i xung quanh phai n6i ch~m khi giao ti~p v6i tre, chb' dQ'itre n6i, kh6ng thuc d\!c tre. - T~p cho tre sua cac am hay n6i l~p, b~t dfru b&ng cac cau ng~n, sau la cac cau dai va k€ truy~n. 158
18. PHUONG PHAp DAY. TRE TU. KY HOC. NGON NGU flUNG CACH 1. Bai t~p cho CO' mieng giup tre tl}' ky hoc noi. 1.1. MDi. - Chuyen tir han, cuoi. - Dfty luai a bon g6c. - Phung rna va gifr trong vai giay. - B~t am /p/ that manh. - Han kieu can ca nhieu Iftn. - Dung 6ng hut nhira th6i cac v~t nhe di, - Th6i bong b6ng. - Th6i t~t"n~n. - Ngam the. - Lam tieng ngua keu, - Massage co mieng bang ng6n tay, massage rung hoac dung da chuorn d~ massage. Vci cac tre 100 han: thirc hanh hanh dong cuoi va han dung tay ~n tao ap hrc d~ tre cftn dung hrc nhieu han d~ thirc hien hanh d<)ngnay. 159
19. 1.2. Luot. - Cham lucri & b6n g6c mieng. _ Dira lucri khoi mieng va le lucri th~t ding. - Liem moi, - An lucri dAy lai chiec thia. _ Tro choi: liem keo (keo hinh cac con v~t dang yeu). vg rr ~ ~ b co- 'C) 1.3. Tac dung ciia cac bai t~p nay. - M9t s6 am kh6 phat am trong khi mot s6 tre bi vfin d€ co mieng yeu khien cho tre kh6 khan trong giao tiep. - M6i am c6 mot vung phat am rieng. Vi v~y khi luyen den am nao thi luyen t~p co mieng & vung phat am d6 ( vi du: khi luyen am b la am hai moi, d.n luyen co moi. - M9t s6 dang khuyet t~t khien tre bi yeu co mieng ( nhu down, bai nao) nen viec luyen t~p co mieng la rfit t6t khong chi cho van d€ phat am rna con ca trong viec kiem soat dot dai hoac nhtrng kh6 khan trong nhai nuot cua tre. - Nhfrng bai t~p nay khong phil hqp v&itre qua nh6 ho~c khuy€t t~t qua n~g. 160
20. 1.4. each luy~n t~p co' mi~ng cho tre. _ Bi€n cac bai luyen t~p nhir cac tro choi vui nhon: th6i bong nhua bang 6ng hut, thoi bong bong xa phong, th6i bong bong mroc trong c6c bang 6ng hut. -Sir dung cac hinh ve heat hinh th€ hien cac dong tac luyen t~p co mieng, _Tnroc khi b~t dftu luyen t~p nen massage co mieng truce. 1.4. Phuong phap tr] li~u ngfm ngu' d3i vO'itre chua co ngfm ngfr hoac con qua nho, Nhfrng di~m hru y trong phuong phap can thi~p som: - Len giong, xuong giong va noi cftn co trong am. - Noi thea nhip dieu. - Sir dung bi€u cam khuon mat va ngon ngtr hinh the. - Nen l~p di l~p lai am hay til cftn hoc nhieu Iftn. - Sl'rd\mg tranh anh trong qua trinh tri li~u ngon ngfr. - Huang diin cho tre y nghla giao ti~p. 161
21. - Chi cho tre each thirc giao tiep: biroc dfru v~n chap nhan tre dung ngon ngtr hinh th€, the hinh d€ giao tiep, - Can huang d~n tre hoc theo each thirc giao tiep, choi Ifrn hrot, giao ti€p mit va hoc theo mo hinh tam giac (tre nhin vao co, co chi vao v~t, am cfrn hQC va huang mit tre vao vat, am cfrn hoc) - T6 chirc cac tro choi: khi co giao dua ra cac menh lenh voi cac c~p til d6i l~p nhau, l~p di l~p lai ( len/xuong; dong/rna; tit/b~t), hoc sinh cfrn co phan irng theo menh lenh 'cua co. 2. Phuong phap day tre tt]' ky hoc ngdn ogfr Phuong phap d€ di~u tri chirng tv' ky a tre thanh cong nhAt la chuang trinh giao due day tre tv' ky sau rong va co h~ thong, bao g6m vi~c chu trQng phat tri€n ky nang ngon ngu va XL{ h<)i. Trong linh Vl,l'Cgiao d\lc, co nhi~u phuang phap day tre tu ky dUQ'cxem la co hi~u qua. Tuy nhien khong co m<)tphuang phap nao danh cho mQi dua tre bi tv' ky, m6i dua tre cfrn m<)t phuang phap toan di~n, di~u d<)va nhAt quan giua thfry thu6c, cha m~ va gia dinh. 162
22. HQc each nghe, nhin mat d6i mat, b~t chuoc tao ra am thanh, day cac nr c6 y nghia g~n voi tinh huong d~ tung buoc giup tre tu ky giao ti€p. 2.1. Phll"o'ng phap day tre tll"ky hoc each nghe Sir dung phong yen tinh, giam cac tac dong moi tnrong. Dung cac d~u hieu gia tang sir chu y cua tre nhir cham vao tai d~ nghe, cham vao rna d~ nhin. SUo dung ten tre d~ mo dftu, vi du "An nghe nao". Cho tre nghe cac am thanh, cuong dOkhac nhau. Dung am nhac va cac tac dong d~ tirong tac voi tre. Giup tre ng6i yen, nghe, nhin trong khoang thai gian ng~n c6 th~ bang each su dung d6 choi, tro choi tre thich. SU dung bang rna nhac kich thich am thanh noi tre, Cho tre nghe tieng keu cac con vat, khuyen khich tre b~t chuoc. 2.2. PhUO"Ilgphap day tre tll' ky nhin m~t d6i m~t Ng6i ngang tftm. D6 chai c6 mau sic h~p d§n, ho~c chai th6i b6ng kich thich tre nhin, sa. T~o sv khac bi~t cho tre Chlly nhu dOi mG chu h~, mim cuai vai tre khi tre nhin. Chai u oa, chai du6i b~t khuy€n khich tre nhin. Cftn v6 nhy vao tre d~ thu hut sv chu y cua tre. N€u tre dang nhin v~t gi d6 ta dua ngang tftm tre d~ thu hut tre nhin. 2.3 Thu hut sl)' chu y eua tre Hay lam cho tre thich thu va huang Ung sv thich thu cua tre. Chi cho tre nhfrng v~t d~c bi~t, n6i v~ nhfrng gi b~n dang n6i tai. Giup tre hi~u cu chi, hanh dong. Hay chia se vai tre. Khi tre c6 m6n d6 chai mU6n khoe vai b~n thi dm l~y d6 v~t d6 va n6i: "0, may bay dyp qua" truac khi tra l~i tre. 163
23. 2.4. Phmyog phap day tre to' ky b~t churrc tao ra cac am thanh Hay sir dung d6 choi phat ra am thanh hoac ta co th~ tao ra am diroc d~ choi voi tre, khuyen khich tre b~t chuoc th6t ra am thanh. Tap van dong moi bang cac tro choi nhu phun mua, xe chay, f)~ khuyen khich tre sir dung giong noi, hay Slr dung cac tro choi hanh dong, am thanh nhir con vet bi~t noi. Hay hat thuong xuyen, co dung lai cho tre d~m tir vao, Hay sir dung giong noi linh hoat: cao thap, manh me, em ai, kich thich tre. , ) GIUP TRE Tre t{rky elm duac h8 tro, t~p luy?n nhiJu vJ ngon ngif, giao tiip - Phuang phap day tre tu ky th~ hien bang moi each B~t d§u tro choi voi tinh ch§.t loi noi than thien va nu cuoi. Bi~u hi~n vui thich hay gi~n cua b~n phli hQ'pgiQng noi. Cling nhin vao sach tranh. Cling nhin vao guang. MQi hIc mQi nai. 2.5. Phll'O'ng phap day tre tll' ky hi~u ngon ngfr Ghi nh~n nhung tinh hu6ng nao tre co phan ung duQ'c khi nghe noi, vi d\l "m~ v~", tre quay d§u l~i thi l§n sau hay noi nhu v~y. Tro chai co lO-i. 164
24. Hat c6 dong tac minh hoa, Cung cAptir dung tinh huong, lap di lap lai nhieu lfin. 2.6. Sir dung til: ngii' nhieu hon Khi tre goi ten d6 vat hay phan irng nhu tre dang n6i voi ban, vi du tre n6i "bay", ban n6i "dung may bay mau do". Choi tro dua - lAy. Tap xin - cho. Khuyen khich tre n6i tv thay vi dAuhieu, Bat dfiu n6i voi mot s6 hanh dong quen thuoc. 2.7. Day cac til' co y nghia g~n vO'i tinh hujmg cho tre Bilt dclutir nhtrng gi tre quan tam. Tan dung nhirng tinh huong trong ngay. Lap lai tir dung khi tre chua n6i dung. N6i "khong" khi khong muon. Bi~t each yeu cfiu va d~t cau hoi. 2.8. SUodung nhieu hon mQt til' Cling chung phan img voi tre. Tre n6i "mroc", ban n6i "uong mroc", Khuyen khich tre n6i. Cac tu chi hanh d<)ng. 2.9. Them cong ql h6 trQ' kern liri noi SU dl,lng h~ th6ng giao ti~p b~ng hinh anh kern chu vi~t PECS. HQc tu, cau. Thai kh6a bi~u. Cau chuy~n xa h<)i. Tang cuang su dl,lng h~ th6ng giao ti~p b~ng hinh anh. 165