Tài liệu ôn thi vị trí bác sĩ Y học dự phòng - Dịch tễ học các bệnh truyền nhiễm - Đại cương về dịch tễ học các bệnh truyền nhiễm và không truyền nhiễm

Nội dung text: Tài liệu ôn thi vị trí bác sĩ Y học dự phòng - Dịch tễ học các bệnh truyền nhiễm - Đại cương về dịch tễ học các bệnh truyền nhiễm và không truyền nhiễm

1. f)~I CUONG VE DICH TE HQC cAc B¥NH TRUYEN NHIEM VA KHONG TRUYEN NHIEM Ml)C TIEU: Sau khi h9Cxong bai nay sinh vien co kha nang 1. Trinh bay duoc mQt s6 khai niem, dinh nghia lien quan d~n DTH cac benh truyen nhi~m va khong truyen nhi~m. 2. Pnan tieh ducc d~e diem tinh hinh DTH cac benh truyen nhi~m va khong truyen nhi~m hi~n nay. 3. Liet ke duoc cac nhom benh truyen nhi~m va danh muc cac benh truyen nhi~m tai Vi~t Nam. 4. Trinh bay diroc cac hinh thai dich va cac cApdQ du phong cac benh truyen nhi~m va khong truyen nhi~m. NQIDUNG 1. M(H s6 KHA.IN$M, DJNH NGHIA 1. Dich Ii h9C duge dinh ngbia la mQt khoa hoc nghien e\lu S\l phan b6 tAn s8 m~e hoac eh~t d6i voi cac b~nh trang eimg voi nhtmg y~u t6 quy dinh su phan b6 eua cae y~u t6 do. 2. Benh iruyJn nhiim la ~nh lay truyen trl,leti~p ho~e gian ti~p tit nguai ho~e tit i . dQngv~t sang nguai do me nhan gay ~nh tnlyen nhi~m. 3. Benh truyJn nMim m6i n6i (emerging infectious disease - EID) la b~nh tnly€~ nhi~m m6-ixuAt hi~n trong mQt quAnthe ho~e dil tUng t6n t?i nhung co 1)' l~ m~e tang nhanh ho~e Ian rQng sang cae vimg dia du mm va de dQa tang len nhanh chong trong fum gian tm. _ ~44·!~~!~~!i;1!rf?;~E:~?;::~ 5. Tac nhan gay b~nh truyJn nhiim la vi rut, vi khuAn,kY sinh tIiulg va n§m co khAnang gay ~nh truyen nhi~m . 6. Trung gian truyJn benh la con tr:img,dQng v~t, moi truang, th\le pMm va cae v~t khae mang me nhan gay ~nh truyen nhi~m va co kha nang truyen b~nh. 7. Dich la S\l xuAthi~n ~nh vm s8 ngum m~e b~nh vugt. qua s8 .ngu(riw~e b~nh d\l tinh binh thuang trong mQtkhoang thm gian xae diM a mQtkhu Vl,lenhAt diM· 8. NgzrOi mAc benh truyJn nhiim 18.ngum bi nhi~m tae nhan gay b~nh truyen nhi~m co bi€u hi~n tri~u chUng b~nh. 1
2. 9. Ngutri tiip xuc la nguoi co ti€p xuc voi benh truyen nhi~m, ngiroi mang mfun benh truy€n nhiSm, dQng v~t m~c benh trung gian truyen nhiSm hoac moi tnrong nhiSm tac nhan gay b~nh va co kha nang mAc benh. • 10. Nguoi hi nghi ngo- mdc h~nh truyen nhiim la ngiroi ti€p xuc hoac, nguoi co bi~u hien trieu chtmg benh truy€n nhiSm nhimg chua ro tac nhan gay benh. 11. NguOi mang mdm benh truyJn nhihn lelngiroi mang tac nhan gay benh truyen nhiem nhung khong co bi~u hi~n trieu chimg benh. 12. Giam sat h~nh truyJn nhiim va khong truyen nhiim la vi~c thu thap thong tin iien tuc, co h~ th6ng v€ tinh hinh, chieu huang cua benh, phan tich, giai thich nhfun cung cAp thong tin cho vi~c I~p k€ 'ho~ch, tri~n khai va danh gia hi~u qua cac bi~n phap phong, ch6ng b~nh truy€n nhiSm va khong truy~n nhiSm. 13. Vacxin Ielch€ phb chua khang nguyen t~o cho co th~ khel nang dap (mg mi~n .', djch, dugc dimg vai mvc dfch phong ~nh. 14. SinhpJuim y Ii 13San phAm co nguAn g6c sinh hQc dugc dUng de phong b~nh, chua b~nh vel chan doan b~nh cho nguOi. 15. An toan sinh h(Jctrong xet nghi~m Ielvi~c sir d\lI1g cac bi~n phap de giam thieu ho~c Io~i trir nguy cd lay truy€n tac nhan gay ~nh truy~n nhi~m trong co s6 xet nghi~m, fir co s6 xet nghi~m ra moi trucrng vel cQng dAng. 16. Cach ly y Ii Iel vi~c tach rieng nguOi ~c b~nh truy€n nhi€m, nguOi bi nghi nga m~c b~nh·truy€n nhiem, nguOi mamg mfun b~nh truy€n nhi~m h~~c v~t co kha nang martg tac Iihan gay b~nh truy€n nhi~m nhAm h~ che S\I lay truy€n b~nh. 17. Tinh tn;mg miin dich Ielmuc dQ d€ khang cua ca nhan hay cQng dAng vOi mQt mc nhan gay b~nh. 18. VUngco dich lelkhu V\ICdugc co quan co thAm quy€n xac dinh co dich. 19. Vung co nguy ClY d_ichlel khu V\ICIan c~ vOi.v-ung co dich ho~c xuat hi~n cac y€u t6 gay dich. /1 20. Xu ly y Ii lit vi~c th\IC hi~n cac bi~n phap sir d\lI1g vacxin, sirili phAm y t€, cach V ly y t€, tAy u€, di~t tac nhan gay b~nh truy€n nhiSm, trung gian truy€n b~nh vel cac bi~n phap y te khac. 21. Ca h~nh leltruOng hgp bi nhiem tiLcnhan gay b~nh va co bi€u hi~n tri~u ch(mg Clla b~nh. Djnh nghia ca ~nh d6i v6i tUng b~nh my thuQC velo ml,lCdfch giiLm sat vel di€u tra A dich, khong nMt thi€t nhu lel dinh nghia lam sang thong thuOng. 22. Phiin lor;zica h~nh my thea khA nang da: nhiSm b~nh rna nguOi ta phan lo~i ca b~nh: Ca b~nh nghi nga, ca b~nh nhi€u khA nang, ca b~nh xac dinh. Vi~c phan lo~i nay d~c bi~t co fch d6i vai cac b~nh cAn phat hi~n sam, bao cao nhanh va 2
3. cac benh rna kh6 chAn doan xac dinh diroc ngay (c~n cac xet nghiem chuyen sau), 23, Dinh nghia ca benh Hi t~p hqp cae tieu chuan CpaTl doan mot tnrong hop m~c benh cu th~ nao d6 d~ phuc vu cho muc dich giam sat va di~u tra 6 dich. Dinh • nghia ca benh c6 th~ dua vao cac tieu chuful lam sang (bao gAm cac y~u t6 dich t~ hoc va y~u t6 lam sang), tieu chufulxet nghiem hoac xet nghiem ca hai. - '24. Phdt hien ca benh chu d(mg la qua trinh di€u tra tim ra cac ca benh hay thong tin, sir kien y t~ qua vi~c giam sat nhu la tham kham tai nha, ghi nh~ trieu chirng, h9i chimg, chu d9ng ghi benh an xac dinh cac ca m~c b~nh c§p tinh. 25. Chum ca b?nh la ~p hQ'Pcac ca b~nh xU§t hi~n tuong d8i b§t thuang trong cimg khong giam va thm gian t~i mQtvimg, m9t dia di~m. 26. H? th6ng cimh bao sCnn la mQtqui trinh ~c hi~u Cllah~ th8ng giam sat b~nh nhfun phat hi~n sam cac d§u hi~u Cllab~nh ho~c cac yeu t6 nguy co d8i vo; mQtb~nh dich nao do. H~ th6ng nay cung cap nhUng thong tin lam CaDcu d~ d€ ra bi~n phap dap irng dich thich hQ'P. 27. H? th6ng thong tin ilia If (GIS) la s\l thu thip cO t6 chuc b~g cach Ung d\ffig cong ngh~ thong tin (Ph~ m€m, pMro cUng may tinh), cac thong tin dia ly va con ngum d~ ch1)pimh, luu trii, c~p ~t, xu Iy, pban tich va hi~n !hi tAtca cac hinh thai thong tin dia Iy co th~ tham khao,·d6i chi~u. GIS cho phep ngum xu d\lng d~ dang hlnh dung va tien hanh Pban tich dfr li~u; xay dvng cac phuong phap xac dinh xu hu6ng ph§n b6 ~nh ~eo dia ly chinh xac va kip th(y~ \28. B?nh phili khai bao la ~nh la b~nh rna thea q.,ui dinh· Cllaphap l~t phaikhai I bao cho co quan Yt~ ho~c co quan cO thAm quy€n th\lCthi phap 'I~t khac lien L1 quan khi ghi ~ co wang hQ'Pm~c b~nh. . . 29. Khai bao la cac bucrc bao cao thong tin v€ ca b~nh, dich b~nh to; cac co quan lhfun-5lwr:€nY !e. l'~()Ilgvan ki~n di€u I~Y te qu6c t~,'vi~~,.khal bao 'la kenh thong tin chinh thuc t6ico q~ CApcao'hOnvA tA-chuc-y 'ttthe ~gimve ca ' b~nh, dich b~nh.til cac don vi qulin ly y t~ c§p dum, nm xu§t ca b~nh, .' hi~n . dic~ b~nh. 30. D9 nh(ly trong giam sat la kha nang h~ th6ng giam sat c6 th~ ghi ~ ho~c phat hi~n duQ'cnhUng S\l ki~n v€ b~nh. DO·la tY s6 giua tAng s8 S\l ki~n co duQ'cqua giam sat vm tAng 86 S\l ki~n co th\lc duQ'cxac diM b~g cac cach khac d9Cl~p, cMc ch~ va d~y du hon 31. D(J ilijc hi?u trong giam sat d~ do luang muc dQchinh xac Cllahe th6ng giam sat khi ghi nh~ cae S\l ki~n v€ b~nh. DQ ~c hi~u duQ'ctinh b~g t6ng s6 cac ca th€ duQ'cgiam khong co lien quan den b~nh ho~c khong co y~u t6 hguy co , chia cho t6ng s6 ngum th\lc S\l khong co b~nh ho~c yeu t6 nguy co. 3
4. 32. Giam s4t chit iJ(mg la giam sat rna cac co quan Y. t~ cong cong chu dong tim kiem bao cao thong tin til cac tuy€n trong h~ thdng giam sat mot each d~u d~ thay vi cho d:Q'i cac bao cao (vi du goi di~n xuong co sa hang thang). • 33. Giam sat th1:liJQngfa giam sat rna a do cac thong tin duoc bao cao thu dQng va khong eo S\l chu dQng, c6 gAng tim kiem thong tin til cac don vi trong h~ thong giam sat 34. qiam sat thuong xuyen la qua trinh thu ~p sd lieu d~u d~, co h~ thong va ~b muc dich theo doi va kiem soat b~nh dich, 35. Gidm sat trong iJi€m la qua trinh thu th~p sd li~u til viec chon cO'm§.u (ng§.u nhien hOJc co chu dinh) cua cae vi tri thu th~p nhfun phat hi~n s6m ca m~c h6~c dltnh ghi duQ'c xuhuang Clla dich. Giam sat trQng diam la qua trinh giam sat trong cac nh6m quAn the. rieng bi~t n6 khong duQ'c ap d\lng tr~ng nhUng tinh hudng cac ca b~nh dn c6 bi~n p~ap can thi~p kh§.n c~p (vi d\l nhU ca m&c l_3~ili~t, cam~c cUm.AlH5NI). Cac djnh nghia ca b~nh va thuOng qui chufin trong giam sat trong diem cAn phai dam bao duQ'c gia tri so sanh ve thai gian dja diem, khong ke cac phuong phap chQn m§.u khong c6 gilt tri thdng ke. Giam sAt trQng d~em c6 the ap dl,lIlg cho ca quAn the la dQng v~t da phat hi~n s\ll1ru hanh Clla Mc nhan lay qua trung gian truy~n b~nh. Chu y: Khi chQn mQt vi tri trQ~g diem neo. cd dinh, khong thay d6i qua cac nam. 36. Giam sat d~a vao ca b~nh la giam sat b~nh bfutg cach thu th~p du Ii~u d~c hi~u v~ tirng ca ~rih (vi d\l thu th~pthong tin C\l the v~ mQt ca li~t m~m c~p trong giam sat b~ li~t). 37. Giam sat d~a vao cQng iJ6ng la giam sat a nhfrng nm rna diam ghi nh~n khai bao b~t dAu til cong dAng, thuOng la eae nhan vien lam cong tac cQng dAng; co the la chudQng (tim ki€m ca b~nh) ho~c th\l d(}ng (ghi nh~ ca b~nh)giam sat d\la vao cQng d6ng d~c bi~t htru ich trong Y\l dich va a nm giam sat ca b~nh thea hQi ch(mg. 38. Giam sat dva vao b~nh vi~n la giarn sat rna nm ghi nh~, khai bao b&t d§.u til b~nh vi~n c6 b~nh nhan duQ'c chfin dom VO; ~nh ho~c hQi chUng C\l the. 39. Giam sat dva vao phimg xet nghi~m la giam sat rna cac thong tin ghi nh~ duQ'Cb&t ddu til cac phong xet nghi~m ph§.n l~p ho~c phat hi~n ra cac tac nhan gay~nh. 40. Phon h6i thong tin la gUi bao cao djnh kY v~ k€t qua ph§.n tich sd Ii~u giam sat tm ~t ca cac tuy~n ~lla h~ thdng giam sat, tit de C-1C tuy€n co tha nb duQ'Cxu huang ella dich cling nhu cac ho~t dQng cAn trien khai. 41. Bao cao giam sat la vi~c ~ hanh, x~t ban djnh kY cac thong tin d~c hi~u v~ b~nh dich qua qua trinh giarn sat, bao gAm c~p nh?t cac bang, bieu, d6 thi 4
5. chuan v~ cac vu dich xay; va thong tin v~ viec thuc hien thea cac chi tieu, chi s6 da d~ ra. 42. f)i~1J fro 18 cU9C di~u tra rna trong do thong tin diroc thu th~p co h~ thong, thong thuong duoc ti~n hanh tren co mau thuoc nhom quAn th~ dan cu xac • dinh, trong khoang thoi gian xac dinh. Khong gifing nhu giam sat, di~u tra khong co tinh lien tuc. Tuy nhien n~u no l~p lai d~u ~ thi ciing coi nlnr la mQt dang co ban cua h~ th6ng giam sat. 43. Bdo cao theo h9i chteng la viec khai bao qua giam sat cac tnrong hop diroc dinh nghia thea hQi chimg rna khong thea mQt benh xac dinh nao (vi du hQi chirng viem duong ha hAp cAp tinh, hQi clnrng Iy' ) 44. Bdo cao khong co ca b~nh (Bao cao khong) la bao cao k~t qua giam sat thuang xuyen van duQ'c th\lC hien k~ ca khi khong co ca benh nao duQ'c pMt hi~n Clla dan vi, no cho phep dan vi nh~ bao cao ch~c ch~ la khong bi thAt·l:;tcbao cao va dan vi khang quen bao cao. 2. TiNH HINH DICH BeNH TRUYEN NHffiM vA KH6NG TRUYEN NHffiM 2.1. Tinb hinb dich bfnb truy@n nhi~1Ilmoo n&i K~ illth~p nien 1970, nhi~u benh truyen nhi6m mm n6i da xudt hi~n vo; tfu1 suAt han mQt benh m6i Dam. T6ng cQng, gAn 40 ~nh mm d1!Q'cpMt hi~n trong veng 30 nam qua. Trong 86 nhUng benh mm gay chu y tren th~gi6i ~~y phiii k6 ~~n • b~nh mV/AIDs, SARS, cUm AlH5NI, nhi6m lien cAu IQIlStreptococcus suis. MQt V1,ldich a bAt ~u.nai nao tren th~ gim chi can vai gia.da co the tra thimh m6i de dQa hi~n nhien cho mQt khu V\lC khac, va tl$n chi tren toan th~ gim. Trong veng 5 nam tra l:;tiday, t6 chuc Y t~ Th~ gim (Wt>rlcJ.Health Organization - WHO) da phai giai quy~t han 1.100 V\l dich henh 100 nho tren toan cAu. : Hi~u bi~t ve co ch~ benh sinh, dap lIng mi6n dich, bien phap dieu tri, phong " , L.~_'L. ,. ~." .•" .,_!"." ~ - ".~ , ,~ ~ngua-Ga~(JLDQLCQJl-nbtelJ.Jl3Jl cl:IS?, gay.nhieu__kb,sLkhin cho Vlec kiem soat, can thiep Clla ngimh y t~ do do dei .hoi nhieu cong trinh nghie~ cw" q~y mo·ye ·cac linh V\lC nay. . Cac khfun pha gAn day cho thAy mQt chUng vi rut gay ra hQi chtmg suy giam mi6n dich m~c phai a ngum (IDV /AIDS) da nhi6m a ngum it nhAt illnam 1959 cho thAy cac tac nhan gay b~tih truyen nhi6m c6 the lUll himh am thAm hang nam trucrc khi n6i len nhu mQt vAn de y t8 n6i trQi trong xa hQi. Vao dAu nhUng nam 1990, mQt V\l dich B:;tch hAu 100 triln qua .:vimgdong Au. Do 86 IUQIlgcac ca m~c b~nh tang cao ky I1,lctrong 3 n~ lien nenVl,ldich nay dmic coi la mQt tinh trl;tng khAn cAp mang tinhtoan cAu. Nam 1980, tY Ie benh B:;tch hAu C:J chau Au chi~m it han 1% trong t6ng s6 cac ca B:;tch hAu tren toan th~ gim. Vao nam 1994, gAll 90% cac truang hqp benh duQ'Cghi ~ da xuAthien ~i day. Trong th~p • 5
6. ky qua khu V1,lC nay cfing c6 S1,l gia tang dang k€ benh Giang mai va cac benh nhiem khufut dirong sinh due khac, Tai CQng hoa Lien bang Nga nhtrng nam til 1989 _ 1995 tY l~~nh Giang mai tang len 40 lAn, trong khi d6 tY I~ nay 6 cac quoc gia dQc • l~p trong CQng hoa Lien bang Nga tang tit 15 den30 IAn. o cac vung khac, cac thay d6i b~t thuong v~ thoi tiet da arm huang den moi treong s6ng cua dQng v~t va gay nen nhtmg benhmc! tac dQng t61 con nguoi, Nam . 1993~ mQt vu bung phat dich benh rnoi 6 My - hQi chimg viem ph6i do Ranta vi rut. B~rilix~~ hien do han han da dAy loai g~ nhk mang benh tiep xuc voi con ngtrm. C6 hem 50 tnrong hop mAc benh tai vai bang cua My. Hem 2/3 trong 86 d6 da til vong. Tai chau Phi trong nhtrng nam tit 1996 - 1998, da c6 300.000 truOng hgp mAc va 35.000 ca til v~ngtrotig cac V1,l dich viem mang nao. Nhiing V1,l dich ta 16'n da tan cOJ?gkhu V1,l'C d6ng Phi v61 hang v~ ngum nhi6m ~nh 6 hem 10 .qu6c gia. MQt d~i dich ta' di~n ra truac d~y t~i cac nuac chau My - V1,l dich d§u tien trong vong mQt ~p k§ - da c6 hang tri~u ca mAc b~nh va khoang 11.000 ca til vong. Nam 1992 mQt chtingTa nioi dugc philt hi~n ~i vjnh Bengal va dB:Ian ra 10 nuac khac.·· T~i hhUng vimg Wc s6t Dengue va s6t x~t huyet Dengue cling tang len do S1,l p~at trl€n tran Ian cm mtic3i,v~t trung gian truy~n b~nh, ~o ra nhiing khu V1,lC cu ini mm cm mUc3i6 cac nuac cMu My, mQt phAn chau Phi va chau A. Trong 40 nam qua. s6lugng cac ca mAc b~nh da tang len it nh~t 20 IAn.Va s6Im;mg cac ~a s6t xu~t - ~ _-. . "_ - ." " , . huyet Dengue - xay ra sau khi mac sot Dengue Ian thir 2 ho~c Ian thir 3 - cling tang len so vm cac giai do~ truac. B~nh nay hi~n nay da tra tharm dich luu harm dia phuong ~i nhieu qu6c gia. Nam 1996, 7 nuac cMu Phi da ghi nh~ dugc cac tru<mg hgp til vong do s6t yang, mQt lo~i b~nh s6t x~t huyet khac do vi rut, hi~n dang lay Ian t61 nhieu khu V1,l'C mm. S1,l phat tri€n {, ~t cac Ioai g~ nhk ding nhu b~nh dich h~ch 6 ngum da x~t hi~n trong ~p kY qua. Nam 1994 dich ~ch a ngum da tai xu~t hi~n 6 Malawi, Mozambique va An DQ sau 15 - 30 nam viing b6ng. S6 ca nhi~m trong dich Rickettsia ~ Burundi trong khoang thm gian til 1996-1998 len tai 100.000 ca. Trong qua khir b~nh truyen nhi~m do cMy $ nay xu~t hi~n trong thm Icy chien tranh ho~c ~ d6L . Vito nam 1997, mQt chUng vi rut cUm gia c§m v6n chua tUng tan cong con ngum dB:gay til vong cho mQt s6 b~nh nhan t~i R{,ng Kong. V\l khimg hoang nay lam ~y len m6i 10 ng~i ve mQt d~i dich cUm wong t1,l' nhu V\l dich da lain 20 tri~u nguOi til vong vao nam 1918. 6
7. Cling trong nam 1997, mot chung tu cAu trimg vang (Staphylococcus aureus) khang lai voi vancomycin da diroc ghi nhan tai Nhat Ban va Hoa Ky. Trong tnrong hap khona co thu6c thav th~ vancomvcin da bi mdt hieu ami di~u tri hoac benh nav ' - • • "'&' , ti~p tuc n6i len va khong th~ kh6ng ch~ thl mot s6 benh t~t tro nen vo phuong ciru • chua nhu cac ky nguyen truce khi co khang sinh. Cudi nam 2002, hQi chimg ho hdp cdp tinh n~g (hay con goi la SARS) da xuat hien, gay dich tren pham vi toan cAu. Chi trong mQt thoi gian rAt ngan, 30 quoc gia va 6 vung lanh th6 tren th~ giro da bung n6 dich SARS lam 249 ca mic trong do co 219 nhan vien y t~. Dich SARS lay Ian nhanh va co s6 mic va tl:r vong cao, anh lnrong nghiem trong d~n tinh hinh kinh t~ xa hQi cUa nhi~u qu6c gia, trong do co Vi~t Nam. Bfulg quy~t tam cao dQ va S\l ph6i hQ'Pch~t che giua Bo Y t~ vro cac BQ nganh, sau 45 ngay tich C\lCd~p dich, ngay 28 thang 4 nam 2003, Vi~t Nam da cong b6 kh6ng ch~ thanh cong dich SARS. Lao khang thu6c dang co chi~u hu60g gia tang va la m6i quan tam hang dAu Clla nhfrng ngum lam cong tac phong ch6ng lao ·hi~n nay. Theo bao cao d\la tren tham do 160 v~ lao khang thu6c toan cAu cUa T6 chuc Y t~ Th~ giro (WHO) cong b6 ngay 26/212008, tY l~ nhi~m lao khang nhi~u thu6c hi~n nay (y m,;rc cao chua tirng co. M6i nam co khoang nira tri~u ca laokhang nhi~u thu6c (MDR-TB),-theo u6c tinh cua WHO, khoang 5% ~ong s6 9 tri~u ca nhi~m lao hang nam. Cling trong bao cao nay, IAndAu tien lao khang thu6c C\lCm~ (EDR- TB) duQ'Cde c~p, day l~ mot <l:~g gAn nhu khong" chua lanh duQ'c. Hi~n nay s6 li~u ve lao kluing thuA.c"t~i _yi~_t ,. ,,- . .: - ~. Nam chua co con so chinh xac. Nhung vro muc song thap va quach~tchQi-bi~ri-nay t~i cac thanh ph6 160, tY l~ nhi~m lao -~g nhi~u -thu6c (1 Vi~t Nan1'kh~ng·Pll~i "la thdp. - ,- , 2.2. Sl1chuyin dich mo binb b~nb tit t1r binb truy~n nbi~msangbirth"khang truy~n nbi~m "' "" -" Nfuri 1900, sA ii£iii sAng tfiliig Sinn em ngtfM cmn not thWIg nett tom! the giro duQ'c u6c tinh la 47 nam. S6n~ s6ng nay se khac bi~t doi chitt giua" cae qu~c gia. Nguyen nhan hang dAti cUa tl:r vong a,Roa Kyva the gi6i khi do duQ'Cxac di~lh la thuQc v~ cac b~nh truy~n nhi~m rna cac tinh tr~g suc khoe colie~ quan de~dinh duOng. Ty l~ ch~t sa sinh va chettre em'cao va chu yeu do ~rih nhi~ni trung va tlllh tr~g thi~u du5ng (tu6i thQ trung blnh ngAn thuemg duQ'c phan aM chu yeu bffi tY l~ chet trong nhUng nam dAu cfut cUQc s6ng cao). Trong su6t ilira ddlJ cua the kY 20, cac nuac cong nghi~p co thu ~p cao da co nhUng -buac"tien b(} 160 trong vi~c phong chAng b~nh nhi~m trimg va b~nh'atre em, th~ hi~n {j ~ac ~his6 ve 'yte· cong cong, dinh duOng, tie~ chung ~a quaD. ly sir dvng !chang-sinh dUQCau thl~n:K~t qua Ia crnhUng qu6c gia nay, ty l~ chet tre em giam, s6 nam s6ng {j lira tuM trimg , nien va Iua tu6i cao han ngay cang tang. 7
8. Trong di~u ki~n d6, vao khoang nhtmg nam gitra cua th~ ky 20, benh khong lay b~t diu n6i len nhu la rnQt de doa chu y~u ddi voi sire khoe ngiroi dan. Va d~n nhimg nam cudi cua th~ Icy 20 thi "S\I dich chuyen dich t€ hoc" illrna hinh benh t~t • voi cac .~nh truyen nhi€rn d6ng vai tro chu dao sang rna hinh benh t~t voi cac benh khong lay d6ng vai tro ~l1i dao b~t diu xuAt hien (1 cac mroc c6 thu nhap thdp va trung blnh, Nhtrng qudc gia c6 S\I phat tri~n kinh t~ nhanh nhu Malaysia, Han QUdc, liS1,l dich chuy~n dich t€ h9C" nay di€n ra voi tdc dQ rdt nhanh. Kinh nghiem ve y t~ cong cQilg ill cac qudc gia c6 thu nh~p cao da dircc ap d\!ng thanh cong (1 nh~g qu6c gia nay. Ngay nay~ nhi~u qudc gia c6 thu nh?P trung binh da c6 rno hinh b~nh ~t tuong tl,r nhu cac qu6c gia c6 thu nh~p cao. Tuy nhien S\I dich chuy€n (jj~h t€ hQc sang rno hlnh cac b~nh khong lay nay da tirng bi gian do~ bOi rnQt s6 S\I k:.i~nl1?-achUng ta se c~g xern xet sau ~ay. . S\1'xuAt hi~n Clla d~i dich mv /AIDS da lam thay d6i khuynh hUCrngsuc khoe Clla, nhieu nl:l6c~Nhi~u qudc gia, (J Chau Phi vi Narn A c6 tY l~ nhi€m.HIV cao, ~0n,g.d6 nh6In ~6 tY l~ nhiem cao nhAt la thanh nien va tre sa sinh. . Til nWn.1980, S\I dich chuy~n nhanh ch6ng Clla d~i dich ch~t nguOi nay da: khong th€ ngan, ch~ hAng cac phuong pMp d\I phong thong thuOng ngo~i trir ap ~h.mgmQt bi~n phap duy nhAt d6 la thay d6i hanh vi; khong c6 vacxin phong b~nh; khong c6 di~u tri v6i chi phi c6 th~ chAp nh?n cho cac qudc gia thu nh~p thAp. f)i~u nay da .diy·nhi~u qudc gia vao tinh canh mQt vai hai ganh b~nh: vila d6i m~t v6i d~i dich ella rnQt b~nh truy~Ii nhi€rn mm, nguy hi€m, vila ddi m~t v6i S\l'gia tang nhanh ch6ng Clla cac b~nh khong lay. . S\I dich chuy~n rno hlnh ~nh t~t (J cac qudc gia tren th~ gi6i la khac nhau ph\! thuQc tinh tr~g xa hQi, van h6a, kinh t~, cac y~u td ngu6n l\Ic y t~ cua tirng nuac. Tinh tr~g suc khoe Clla cac qudc gia thuOng xuyen dugc bao cao bOi T6 ch(rc y t~ Th8 gi6i, cac mo hinh d\I bao cling da dugc pMt tri~n nhfun d\I bao cac ki~u hinh b~nh t~t theo vimg mi~n va theo qudc gia. Nbfrng rno hinh nay dugc xay d\Iflg d\Ia tren k8t qua quan sat nhfrng xu huang b~nh t~t theo qudc gia va theo vimg rni~n. Theo u6-c luc;mgv~ ganh n~g ~nh t~t, tm nam 2020, ganh n~g b~nh t~t th~ gi6i se nghieng v~ cac b~nh khong lay. Phan tich mo hinh b~nh t~t ch~ thAy cac b~nh khong lay dUOng nhu khong phai la chu yeu (J cac qudc gia c6 thu nh~p thAp va trung binh. f)i~u d6 khong c6 nghia la cac ~nh khong lay khong hi~n di~n dang k~ (J cac qudc gia nay ma d6 la vi S\I ph6 bien cua b~nh truy~n nhi€rn da ap dao va lam lu mo vai tro Clla b~nh kh6ng lay. MQt khi b~nh truy~n nhi€rn dugc ki~rn soat thanh cong thi b~nh khong lay se n6i len nhu la rnQt hi~n tuc;mg dich t€. Hi~n nay, nhi~u qudc gia thu nh~p p-ung binh ki~rn soat c6 hi~u qua dich HIV /AIDS, tu6i thQ trung binh do d6 cling dugc tang len thi tY l~ cac b~nh rn~n tinh va cac chAn thuang - 8
9. cling tang len. D\I doan duoc khuynh huong thay d6i nay se rat c6 ich cho cac nha hoach dinh chinh sach y t~. <) cac qu6e gia thu nh~p cao (Hoa Ky, Canada, Australia, cac mroc Chau Au va Nhat) benh man tinh va chan thuong da n6i len voi rmrc bao dQng trong subt nhtrng nam gitra th~ Icy 20. D~c biet la S\I gia tang dQt bi~n cua chimg thieu mau co tim. Benh nay da tre thanh nguyen nhan tlr vong hang dAu a cac qubc gia tren trong subt nhirng nam 50 va 60. Nhtmg 10 ngai v~ S\I ngay cang ph6 bi~n cua din benh da thuc ddy cac nha nghien cuu tim hi8u v~ nguyen nhan cua benh, sau do cac chien luoc du phong da duoc dua ra nhfun lam giam thi8u S\I hinh thanh xo vila dQng m?ch, nguyen nhan Clla chUng thi~u mau co tim. Nho cac chi~n luqc d\I phong do rna s6 ca tU vong do dQt quy' vi thi~u mau co tim da giam mQt cach an tuqng a cac qu6c gia nay. Di~u nay cling da ma ra mQt huang di mOi.cho cong mc y t~, d6 la S\I d_ichchuy€n ill chu trQng di~u tIi sang chu trQng d\I phong va quim ly b~nh m~ tinh. 3. PliAN LO~I B~NH TRUYEN NHrEM 3.1. Phan IO(li Can cu VaGvi tri cam nhi~m thu nhAt, ngum 'ta chia cac benh trUy~rt nhi~m lam 4 lo~i khac nhau y~ co ch~ truy~n nhi~m, v~ phuong thuc truy~n nhi~m, m6i lo~i c6 mQt duang truy~n nhi~m rieng bi~t ' _ Cac b~nh truy~n nhi~m theo tieu h6a: c6 co ch~ Ian truy~n phan : ini~ng. _ Cac b~nh truy8n nhi~m thea ho hAp: co co ch~ Ian truy~n thea giQt Flugge, hl,li - hit tho. _ Cac b~nh truy~n nhi~m theo'roAn'hoan: c6 co ch~ lah truy~n thea cort trimg hut mau - tuAn hoan. _ Cac benh tniy~n nhi~m thea da - niem ffi?C: co co cha Ian tnly~n' ngoai da - niemm~c. MOlso OtfIl1i t6 _tt CO cb-e;rul.ttayen. nita b¢ }jet eo ,tfta4~yja ~ duang tieu h6a va ho Mp, betih than c6 th8 Ian truyen qua dUOng ti~ti h63;, ducmg da, duang ho hap. 9
10. • vet thU'dng con trung dliong ni~u sinh dl.:lc . mhh 1. BI m(it Cll/hi va cdc vi trt lien quan din hinh thuc ldy truyln bjnh 3.4. Danh.m(lc cdc bjnh truyln nhiim t{li VijtNam . Danh m\l~·benh truyen nhi€m theo qui dinh tai lu~t phong chong benh truyen nhi€m. s6 30/2007/QHI2 cia dugc Qu6c hQi mroc Cong hoa xa hQi chu nghia Vi~t Nam khoa xn, Icy hQPthtr 2 thong qua ngay 21/1112007 g6m cac nhom sau day: IYhom A: .G6Jl1~ac b~nh truyen nhi€~ ~c bi~t ngu)' hiem co kha nang lay.truyen rfit nhanh, ·phat tan rQngva tY l~ tir vong cao ho~c chua ro tac nhan gay benh: Cac benh truyen nhi€m thuoc nhom A bao g6m benh bai li~t, benh cum A- H5NI; benh dich hach; b~nh d~u mila; benh s6t xuftt huyet do virut E-bo-Ia (Ebola), Lat-sa (Lassa) ho~c Mac-boc ( Marburg); ~nh s6t Tay song Nin (Nile); b~nh s6t vang; b~nh ta; b~nh dUOngho Mp clp n~g do viruts va cae b~nh tmySn nhi~m nguy hiem mm phlit sinh chua ro tIlcnh~ gay ~nh; Hi~n nay, ghi nh~ them b~nh cUmA (HINI) trong tho; diem hi~n tc;ticling thuQc danh m\lc cac b~nh truyen nhi€m nhom A. Bay la mQt virut mm chua tlmg dugc ghi nh~ truoc day. Vrrut cUmmm nay co cac v~t li~u di tiuySn do S\l' tai t6 hgp Clla virut cUm 19n, virut cUm gia cfun (khong phiii H5) vii virut cUm nguoi B~nh cUmA (HINI) la b~nh co khii nang lay nhi€m rfit cao vii lay truy€n nhanh, co the gay dc;tidich. Nhom B: G6m cac b~nh truySn nhi€m nguy hiem co khii nang lay truYSn nhanh va co kha nang gay tir vong. Cac b~nh truySn nhi€m thuQc nhom B bao g6m b~nh do vimt A-de-no (Adeno); b~nh do virut gay ra do hQi chtrng suy giam mi€n dich m~c phfti a nguaj 10
11. (HIV/AIDS); benh bach cau; benh cum; benh dai, benh ho ga; benh lao phoi; benh do lien cAu Ion a nguoi; benh ly A-mip (Amibe); benh ly' tnrc trung; benh quai bi; benh s6t Dang-go (Dengue); s6t xuAt huy~t Dang-go (Dengue); h~nh s6t ret; benh s6t phat ban, benh soi, benh tay-chan-mieng.; benh than; benh thuy d~u; benh tlnrong him; benh u6n van. benh Ru-be-on (Rubeon); benh viem gan virut; benh viem mang nao do nao mo cau; benh viem nao virut; benh xoan khuftn vang da; benh tieu chay do virut Ro-ta (Rota). Nhom C: G6m cac benh truyen nhi~m it nguy hi~m, kha nang lay truyen nhanh. Cac benh truyen nhi~m thuec nhom C bao g6m: benh do Co-la-my-di-e (Chlamydia); benh giang mai; cac benh do giun; benh l~u; benh milt hQt; benh do nAm Can-di-da-an-bi-cang (Candida albicans); benh No-ca-di-a (Nocardia); benh phong; o~nh do virut Xi-to-me-ga-le (Cytomegano); benh do vimt Hec-pec (Herpecs); b~nh san day; benh san Ia gan, henh san la ph6i; henh san Ia mQt; b~nh s6t mb; b~nh s6t do Rich-ket-si-a (Rickettcia); b~ s6t xuAt huy~t do vimt Han-ta (Ranta); b~nh do To-ri-co-mo-nat (Trichomonas); b~nh da m\)ll mil truy~n nhi~m; b~nh viem hQng; viem mieng; viem tim dq vimt C6c-xac-ki (C9xsakie); henh viem mQt do Giac-di-a (Giardia); 'b~rih viem mOt do Vi-bo-ri~o ·pa-ra-he:';mo':'ly.:.ti :cut (Viborio parahaemolyticus) va b~rih truy~n nhi~ni khac. 4. HiNH THAI vA M(J'c DO DICH 4.1. D;ch M(>tb~nh truy~n nhi~m se tra thanh mQt V\l dichkhi trong mQt thm.:gian ngfuJ. co tY l~ m~c ho~c ch~t vuqt qua tY 1~mAc ho~c tY Ie chet trung binh trong nhi~u ~am li~n ~i khu V1,ICkhong gian do. D8 xac dinh dich, ngum ta tinh h~ s6 nam dich (HSND). Neu HSND 100 hem 100% thi nam do d~gc coi .la nam c6 dich 'tro~g thm gian do. ~___ ===~~~==~~~C~hi~'S~6~m~a~'C~b~e~nh~trun~~g~b~rnh~!han~'~g~tr~o=n~g=m~Q~t~riWn~.~~=-~ __~~~~ HSND == ~ ~ Chi s6 mAc trung binh thang trong nhi~u nam Trang do: Chi s6.mAc b~rih trungbinh thang trong mQt nam dugctinh b~g s6 mOi m~c trong nam dol 12 thang Chi s6 mAc ·trung binh !hang trong nhi~u nam dugc ·tinh b~g s6 m6i m~c trong nhieu narn dol s6 thang trong thm·ld nhieu nArn do. Khai ni~m "nhi~u riWn" d5i v6i cac b~nh truyen nhi~m, co chu ki ra r~t thi d~ xac dinh, it nhAt cOOg phili dil s6 nam Clla mQt chu kL Nhiing henh co chu ki cOOg c?i gift nguyen chu ki Clla n6 khi chua co can thiep nhan ~o. D6i vOi cac b~nh truy~n nhiem khong di8n hinh tinh chu· ki fa r~t, thi thm ki "nhi~u nam" phili deli, doi khi rAt deli hang ch\lc nam. 11
12. 'KMi niem dich v~ dung cho cac benh khong truyen nhiem, man tinh: Xu thS tang ho~c giam b~nh trong thci gian dai nhieu nam: theo d5i tY l~ moi mAc cua benh trang cung y€u' t6 nguy cc wong quan (d~t trong toan bQ lucri nguyen nhan), VD:' cr My, theo d5i s6 moi mAc ung thtr ph6i til nhtmg nam 50 tro v€ day, xac dinh dUQ'crfuig cr mroc ho da c6 xu th€ tang r5 r~t, S1,l gia tang nay xay ra sau S1,l gia tang hut thu6c 18cflng rAtr5 r~t nhir v~y khoang vaichuc nam. 4.2. Djch' ilia phuang Lit b~rlh dich chi xay fa trong mQt khu vue khong gian nhAt dinh, trong dia phirong d6 va khong Ian tran sang cac diaphuong khac. Cfut hru y lit trong dia phirong d6, dich ciing khong xay ra d~u ~ hang nam ma tuan theo nhUng qui l~t nMt dinh Clla n6: tc3n~ va di€n bi€n theo nhUng y€u t6 din nguyen qui djnh Clla dich, nhiing y€u t6 nay chi co va di€n bi€n cr trong' dia phuong d6 va khi nhUng y€u t6 can nguyen nay bi thay d6i thi dich dia phu 100%: thang c6 dich, nhi~u thang c6 dich li~n nhau dugc coi la mila dich.Cac b~nh truy~n nhi~m cAp tinh thuCmg bi~u hi~n tinh theo mila dich ~5 r~t. V. cAe cAP DO Dl!PHONG 5.1. DV phong cap I D1,l phong cAp Ila mc dQng vao thOi ki khoe m~, nhfun lam giam kha nang xuAt hi~n Clla ~nh, hay chinh la lam giam tY l~ mm mAc; mu6n d~t dugc di~u d6 thi phai tang cuemg cac y€u t6 bao v~, lo~i b6 cac y~u t6 nguy co. Tang cuang suc khoe n6i chung b~ng t~p luy~n th~ d\lc th€ thao, sinh ho~t an u6ng di~u dQ hgp v~ sinh chinh lit tang cuang cac y~u t6 bao v~ khong d~c hi~u; tiem chUng vaccin phong b~nh lit t~o ra cac y€u t6 bao v~ d~c hi~u: Khong hut thu6c 12
13. hi, be hut thuoc la chinh la 10~ibe y~u t6 nguy co cua ung thu phei, cua cac benh tim mach 5.2. Du nhbn« can 11 • .& .,;, ~ DV phong cApII la phat hien benh som, khi benh moo chi co cac dfiu hieu sinh hoc, chua co bieu hien lam sang; khi phat hien duoc benh thi ti~n hanh can thiep kip' thoi se ngan chan S\l di~n bi~n ti~p U)C cua benh; tuy thea m6i benh, va di~u kien y t~ cho phep co th~ thuc hien cac chuang trinh phat hien benh khac nhau a nhirng qU§nth~ khac nhau se lam giam cy l~ hi~n miic, giam cy l~ til vong. 5.3. D" phong cap III Du phong cApIII la di~u tri ~nh hop ly nMm ngan ch~ nhtmg di~n bien xfiu hay cac bi~n clnrng cua benh, h6i ph\lc suc khoe cho ngucri b~nh. V00 nhUng b~nh truy~n nhi~m, di~u tri tri~t d~ cho nguCrib~nh la lo~i b6 ngu6n truY~ll nhi~m quan trQng,bao v~ suc khoe cQngd6ng. Trong nhUng nam g§n day, nhi~u nghien cUu DTH v~ b~nh m~ch vanh dii cho thfiy, n~u nhu gift cho n6ng dQ cholestesrol mau khong cao nhu a Trung qu6c, Nh~t bfm, thi it kha nang :>rnAthi~n ~nh m~ch vanh mij.cdil v§n t6n ~i ~~c y~u t6 nguy co quan trQng khac nhu hut thu6c 1ft,cao huy~t ap v.v nguyen nMn Clla n6ng dQcao cholestesrol mau chinh la ~p quan an cac th\lc phfun giau mcydQngv~t (nhi~u acid beo no) a cac nu6c Au My. Co th~ chia d\l phong cApI thanh 2 cAp'dQ:d\l phong ban dAuva· d\l phbng cAp1. Dv phong ban dAuchinh la tac dQngvao cac y~u t6 thuQcv~ l6i s6ng, kinh t~, van hoa Clla quful th~, cac y~u t6 do du<;ycqui k~t la gop phArrlam tang nguy co bi b~nh. Phong ch6ng 0 nru.~mkhong khi a muc dQtoan cAu(hi~uUng nha kinh, mua acid, thUng tAng ozon ) cling chinh la cac ho~t dQng Clla d\l phong ban dAu. Cho nen co th~ chia thanh 4 cApdQ d\l phong nhu sau: ·Bing 1.Cae eip.d9.dvphong Cdpd¢ ThUi ki cua b?nh Qulin thi dich :.Ban ddu • Cac bi~u hi~n th~ ·lqi cho S\l • Qufut th~ toan bQ,nhom d~c tac dQngClla cac y~u t6 can nguyen bi~t bQ; .nhom -cdp/ • y~u t6 can nguyen d~c hi~u • Qufut th~ toan ~c bi~t, .ngum kboe~. • Ngum~$ - cdpIJ • Giai do~ s&mcua b~nh • Ngumb~nh - Cdp//I • Giai do~ mUQncua b~nh (diJu tri, h6i ph'¥c) 13