Tài liệu ôn thi vị trí bác sĩ Y học dự phòng - Dịch tễ học các bệnh không truyền nhiễm - Kiểm soát vật chủ trung gian truyền bệnh

Nội dung text: Tài liệu ôn thi vị trí bác sĩ Y học dự phòng - Dịch tễ học các bệnh không truyền nhiễm - Kiểm soát vật chủ trung gian truyền bệnh

1. KIEM soxr V!T CHU TRUNG GIAN TRUYEN B$NH MITr -~ - TlFll·_ _. -_f\nJl ,Hi , " '''':''line xone'''0 h;'i '''.lIor'"' na',) J'" sinn" vien~ '""ro' khd"', nan» ' 6 1. Phan biet duoc cac loai v~t chu trung gian truyen benh, 2. Trinh bay d~c di~m truyen benh cua tirng loai v~t chi! trung gian. 3. Trinh bay cac bien phap phong ch6ng cac loai v~t chi! trung gian truyen benh a ngiroi. Nc)IDUNG 1. GI6I THn;:U Diroi ap hrc ph6i hop cua sl,l phat trien kinh t~, nlnmg thay d6i cua moi tnrong, dan s6 va S1,l'di bien dQng cua dan s6 ngay'cang tang cua con nguoi, b~nht~t lai tai x~t hien a nhirng moi truong moi, hoac bung phat lai dum hinh thirc da dang va nang hon. Nhi~u tac nhan gay b~nh dil d~ khang vm cac lo~i thu6c thong thuemg, ho~c cac v~t truy~n b~nh da khang vai cac hoa chAt di~t. Cong mc phong va ch6ng v~t truy€n b~nh trong Iinh Vl,lC Y te a nuoc ta da ~t dugc nhilng ket qua lOn, dang " . ,. , ." ", . - . ." , khich l~, gop phan quan trQng khong che nhieu b~nh do vec to truyen nhu b~nh sot ret, s6t x~t huyet, dich h~ch Tuy nhien, do tinh phong phu v~ ca th~, da ~g v€ thanh phfulloai, tinh thich (mg cao vOj m.oi truemg s6ng cimg tinh khang thu6c di~t con triIng ngay cang tang khien cong cUQcphong ch6ng va.t truy6n b~nh tro nen kho khan han, doi hoi dugc 81,l'dAu ill khoa hQc Icy th~t va nguAn I1,l'CIOn hon, nhAt la 51,l'quan tam, tham gia tich C1,lCClla cQng dAng. B~nh do con trimg la mQt trong ·nhiing nguyen nhan chinh gay 6ni da~ va: ti'r vong a cac nu6c nhi~t dai, A nhi~t dai, ca a vimg khi ha.u on hoa. Them VaGS1,l'thi~t hl;li gay ra do chet, tan phe, nhilng b~nh nay, gAm s6t ret, giun chi, leishmania, san mang, ,de.ngue xuAt huyet, tryp~osomasis - con la mQt can tro d6i vai Sl,lphat tri~n KlD'.' h te,,. uO l _.anh" Qua••cpa yl~C'A rnaAt th"~ro. gHmaQ. 1 UOng,~A ~lh' ILlh' Ch-ua h'swJ1<h Va_1ill-' ,.1-.'- 0ng ch6ng va.t truy~n b~nh. Nhfrng chien dich phong ch6ng v~t truy6n ~nh thufug khong th1,l'chi~n dugc, ca vi Iy do tM chInh. va Icy.th~t~ ciing nh~ lain t6n ¥.i den moi truang. Vi nhiing ly do nay rna nguai ta da nga sang phuong phap ca ilhan va cQng dAng co th~ ap d1)Ilgd~ tl,l' bao v~ ,ch6ng cac b~nh do con triuig truy~Il. Lich sir va cu sit cua kiJm sodt vv,t truy2n b,nh Vao cu6i the Icy 19, nguCri ta pMt hi~n ra mQt s6 lo~i con trimg, dQng v~t chan d6t, va 6c nu6c ngQt la v~t·truyen mQt sA.oo.nh quan trQng. Do· khong phai luc nao cling co cac lo~i v~c xin ho~c thu6c de pho~g hQ~c chUa cac b~nh nay, vi~c giam sat truy€n b~nh thuemg phai d1,l'atren phong ch6ng v~t· truyen b~nI?. Nhung chuang trinh phong ch6ng luc <!Aubao gAm vi~c lam lu61 che nha cfr~ dung man, tat Cl;lll ho~c san lAp db lAy ho~c cac viing nu6c la nm va.t truY~n··b~i:mden de trUng, ho~c phun dftu hay bQt xanh Paris VaGcac 6 de trUng Clla~u6i. . . . 91
2. Vi~c kham pha ra hoa chAt diet dichlorodiphenyltrichloehane (PDT), vao nhimg nam 1940, la mQt dQt pha chinh trong phong chong cac benh do v~t truyen benh-.Hoa chAt di~t nay nit hieu qua trong di~t mu6i trong nha, khi phun len nrong vach. Han n~a gia thanh r~ va co tac dung trong nhieu thang, DDT cling to ra co hi~u qua va kinh t~ trong phong chong cac loai ru6i, ru6i ct6t mau, din va cac loai cMy r~. Vao nhttng nam 1950 va dAu nhtrng nam 1960, da co nhieu chuang trinh 6 mQt s6 mroc nham phong ch6ng hoac tieu di~t nhtrng benh quan trong nhAt do v~t t~y~n benh truyen (benh s6t ret, benh chagas, benh leishmania) bfuIg viec phun DDT rQng ral. Vi gia thanh cao, nhtmg chuang trinh nay thirong chi diroc gioi han trongkhoang thci gian nhAt dinb. M\lc tieu nhb tieu di~t cac b~nh nay, ho~c lam giam .t\l truy~n b~nh tOi mQt muc thAp rna vi~c phong ch6ng c6 the duqc duy tri thong qua cac phirahg ti~n y te churtg, ·khong cAn den cac bi~n phap phong ch6ng ph\! mlo khac. LiIc "dAucac chuang trinh nay thanh cong rQng rai, va m9t s6 nu6c da to ra co kh~rnang ngimg ho~c giam cac ho~t dQng phong ch6ng v~t truy~n b~nh. Tuy nhien 6 nhi~u nu6c~ S1,1' 1:hanh cong da khong lau dili; v~t truy~n b~nh thuOng phat triSn d~ khang vOi cac lo~i hoa chAt·di~t dang sir d1)Ilg, d~ ra nhu d.u cAn nhfrng hoa chM nim, <fat tiSn .han. S\l nguxig cac chuang trinh phong ch6ng cu6i cung dful den S\l cim tr6 l~i cua vi~c truy~n b~nh a muc dQ dang k€. Nhfrng thrum cong lau b~n chu yeu ~t dUQc·6 nhfrng neri rna moi tru6ng da thay d6i theo huang rna v~t truy~n b~nh khongthS de ho~c s5ngduqc. 2. pHAN B~T MOT SO LoAI CON TRUNG vA D!C DIEM TRUYEN B~NHCVA TUNG LO~I CON TRUNG, CACH PHONG CHONG 2.1. Mu~i va cac loai con trilDg hai canh chich c1at 2.1.1 Cac VtrlttruyJn bQnh stit ret, leishmaniasis, giun chi, onchocerciasis, sot dengue xwit huyit, stit vang-va cac b~nh khac Sinh h(Jc Con trimg hai canh chich d6t la cac lo~i con trimg co hai canh, biet bay, hut mau nguOi, mau gia suc. (j nhi~u neri tren the giOi, S1,1' chich hut nay la m9t m6i phi~n ha dang kS. Quan tr9ng han, chling con truy~n mQt s6 b~nh, chu y~u 6 nhilng b~nh truy~n nhi€m dUOng mau nguy hiSm, va mQt s6 truOng hqp con gay thanh nhfrng V\l dich nguy hiSm cho dan chling. Nhom con trimg hai canh chich d6t quan tr9ng nhAt la mu6i, than marm, co voi dai, nh9n. Cac nhom khac g6m ru6i (blackfiles), mu6i cat (sandfiles), ru6i ngu tsetse, din chich d5t, ru6i trau (horseflies - tabanids) va ru6i chu6ng gia suc. Ba nh6m sau la nhfrng v~t truy~n b~nh it quan tr9ng vOi nguOi. Cdc hiln phdp kilm sodt L\la ch9n cac bi~n phap kiSm soat thich hqp nhAt 92
3. Cac bien phap bao v~ ca nhan, nhu thu6c xua, quan ao, bao he)d~u c6 hieu qua d6i voi con trung d6t m6i v~ demoXay dung nha cira, noi 6 c6 hroi chong con trung c6 tac dung d6i voi cac loai d6t m6i va d~u nghi trong nha. C6 th~ phong mu6i de tnrng trong nha, xung quanh nha bfulg cac bien 'phap don gian, lau dai. Tuy nhien vftn c6 th~ bi d6t do mu6i tit nhiing noi khac toi. Vi~c ph6i hop voi cac hI) xung quanh la r§.tquan trong d~ c6 diroc sir phong chong t6t. • C6 th~ hra chon cac bien phap tl)' bao v~ rna khong cAnbi~t cMc cMIl 1ftta muon phong ch6ng Ioai nao. Cac bi~n phap nay dugc dimg chu y~u d~ bao v~ ca nhan, gia dinh va cac ~p th~ nho. Cac phuong phap nhu dUngman tAm hoa ch§.t,cai thi~n v~ sinh nha 6, tranh nrn mu6i de trlmg cOOgcO th~ duQ'cap d\lIlgnhb giam tY I~b~nh a m ,de)fun, t6c de)gio), Sl,l'thuhut CllatUng ca nhan d6i vOi.con trimg,. S\l',d6 m6 hoi va CQsat va S\l'nh~y'cam Cllacon trimg d6i vm hoa chAtsu d\uig, mal Io~i c6 m9t muc' dQ ~y cam rieng. M~t dQ mu6i cOOgco vai tro 'quan trQng: cang nhieu m~6~~gum ta can~ d~ bj d6t. VOim9t s6 di~u ki~n, ngum xoa thu6c co th~ duQCbao v~ hoan toan, trong khi 6 . nhfrng tinh hu6ng khac S\l'bao v~ Il:libi ~ ch~. Ngum lam vi~c ho~c di 'vao rimg Amnhi~t d6i cAnxoa hoa chAtxua len da nhi~u Ifillvi hoa chAtbi m§.tnhanh do m6 93
4. hoi. 'no thoi gian tac dung ngfu, hoa cMt xua da s6 duoc dung khi con trung b~t d~u d6t va d6rV6i mu8i·lit'va hie hoang h6n. Dung hoa chat xua khi nao va iJ ddu , H6a chAt xua rAt co gia tri d6i voi con nguoi trong nhung tinh huong rna cac bWnpMp bao v~ khac khong tac dung, khong th1,IChien hoac bi cAm: ngiroi phai ra kh6i nha vao ban dem, cong nhan d6n dien co nguy co bi d6t ban ngay; nhirng , ' a ngirei di ngang 'qua ho~c den g~ nhiing vung dfun lAy, d6ng co hoac rimg r~m d~y mri8i ho~c nhmig loai can trung d6t mau khac. .Co th~ dung nhtrng loai hoa chAt xua trong riha, neu khong lam duoc hroi bao v~ hoac luo; cua lam mAt thoang khi a nhUng Viing khi h~u nong. Khach du lich thuCmg thich hoa chAt xua do d~ mang theo, cO the bArk)' a dau bAt kY luc nao. Hoa chAt di~t co th~ dong vai tro qUan trQng neu'ph6i hgp vm cac phuong phap d~ phong mu8i ho~c ru6i d6t. Sir d\lIlg hoa chAt xua vao bu6i chiell, trttac khi nfun man phong mu6i d6t ve demo Iloa' chAt'xua duQ'Cban rQng rai, nhung gia ban Ie con qua cao d6i vo; nhiing nguCridUng hang ngay. Cac lo~i hoa eMt khac nhau ve hi~u qua my theo thanh ph~ coo chfuig. Htrbng din ,su-dflng Hoa chAt xua phai duQ'c boi kh~p ch8 da ha, d~c bi~t 1a c6, c6 tay, m~t ca. Khong dugc boi len vting quanh m~t ho~c niem m~c (mlli, m6m), 'khong dugc phun vao m~t; ngum l~i c~ phun vao tay sau do xoa va nhiing vting kern nh~y cam hon a ~t. Neu tMy co pharr t'rng di t'rng a nhiing noi xoa h6a chAt, c~ rna bing nuac va h6i y kien thAy thu3c, 'cling nhu nhfrng chi d§n a vo binh ho~c vo dong goi cua hoa eMt nay. 'CotIie ki~Ji1tra cac phiul t'rng co ~i Clla hoa chAt bing cach thir ap d1:lng mQt lugng nho len mu ban tay truac khi boi cac khu Vl,IC ha khac. Cdc 10¥i hoa chat xua Cae loc;zihoa emit xua t~ nhien ho{ie truyJn th6ng Til thm c6 ~i da co nhiing chAt va phuong phap dUng d~ xua du6i con trting hut mau. Khoi ti:r cac d6ng lira ngoai trm xua con trimg d~c bi~t luc dt'rng gio, ho~c a trong nha khong khi thoang. Co th~ lam tang mc d\lIlg cua khoi bing cach d6t mQt s6 v~t nhu g8 tham co nhl,Ia, ho~c 1 s6 lo~i cay. DAu :xa chiet xuAt ti:r cay xa dugc dimg rQng rai nhu chAt xua. DuQ'c san xuftt cong nghi~p, dAu xa la mQt ho~t chAt trong mQt s6 thu6c xoa tren thi truCmg. Khi mm dugc boi vao da, dAu xa co hi~u l1,Icxua du6i d6i vOi mQt s6 con trimg hut mau, ngang vOi hoa cMt xua. Tuy nhien mc d\lIlg chi duQ'c mQt gia. d mien Nam An DQ ngum ta d6t hi c~y Vitex negundo ("nochi") d~ xua mu6i ra khoi nha. DAu mQt s6 th1,Icv~t, nhU dAu xa cling co mc d1)ng xua khi xoa tIVc tiep len da, ho~c q~ ao. Tuy nhien me d1)ng rAt ngfu. Doi khi ngum ta keo dai hi~u h.rc bing cach tron chAt xua bay hoi vOi rna dQng v~t ho~c d~u d~ lam giam tY l~ bay hoi. MQt s6 chAt xua truyen th6ng co mQt s6 nhUgC di~m la: 94
5. - Tac dung ngan, -Kh6 dung (mui nang, kinh thich) - C6 th~ co tic dung phu d6i voi sue khoe (khoi khi phun), Tuy nhien uu di~m cua cac cMt nay hi: - D€kiem. - Diroc nguoi dia phuong biet va chap nh~. - Khong d~t ti~n. 2.1.2 Biin phtip phbng chAng vecta hinh sAt ret t!li Viit Nam hiin nay La bien phap c~t dirt duong truyen nhi€m, mQt trong 3 m~t xich cua day truyen dich t€ s6t ret (mb benh - duong truyen - J?l6i cam thu). - Bi?n phdp ndm man: Ia bien phap ch6ng d6t cho ca nhan va cQng dAng diroc nhieu nghien CUu d~ c~p tnroc tien, - Sir dung hod chat: Man tam permethrin: man tAm hoa chAt diroc dung nhu bdy m6i khi co ngiroi nb trong man, vi no Mp cldn mu6i va con trung Wc den se bi giet chet. yeu t6 nay duQ'c pMt huy khi ca cQng dAng sir d\lflg. Man tAm se diet duQ'Cnhi~u mu6i Anopheles hon, lam giiun nguy cO'truy~n benh s6t ret va giam tm 40% tY l~ nhi€m mm. Nghien Ctnl Clla Nguy€n Tuyen Quang, Ron P. Marchand t~i Khanh Phu (l998) cho ~y: bi~n' pMp man tAm permethrin da: lam giam khil nang vectO' ella mu6i Anopheles xri6ng tm 50%. - Phun hoa chat diQt mugi: Sir d\lflg ICON phun tAn luu 30mg/m2, thm gian t6n luu 9 thang tren vach tre, g6, nUa. T~p trung vimg sau, vimg xa, nm tY Ie dan khong n~m mim con cao, pennethrin 0,2 g/m2 tAn luu 4-6 thang. Til 1991-2000, co 104,202 tri~u lugt nguCri s6ng trong vimg s6t ret hm hanh n~g da:duQ'c bao ve b~g hoa chAt, trong do 75% sir d\lIlg man t~. * Truyln thong gitio d¥c sUe "hoe (TT-.G~SK) IT - GDSK nh_b tang hi~u biet Clla nguCri dan v~.mu6i truy~n henh 86t ret, quan tam va=tffiilii gia ticK C\ICth\lC Iii~n .cac bi~ phap ·phang chang mu6i s6t ret - . Anopheles. CI,lthe! la mQi nguCri thl,lChien Dim man, cili ~o moi trubng s6ng, lo~i be nhUng thoi quen anh .huang xdu d€n suc khoe nhu pM rung lam rdy, ng:u rdy/rung, khong ngu man, te clIng bai khi m~c henh. V~ dQng cQng dAng den khAm va di~u tri ~i tr~ y t€ khi mAc benh s6t ret, tham gia cac lio~t dQng' phong ch6ng s6t ret tl}.idia phuong. Cac' hinh thuc giao d\lc truy~n thong phil hQ'P' v&i.tUng d6i tuQ'ng dan tQc thi~u s6 s6ng. trong vimg s6t ret, sir d\l11gnlii~u k~rih miyen' ,thong. L6ng ghep phong ch6ng s6t ret vao cac chuong trinli suc khoe, kong giAng.d~~.t~i cac truOng hQc ~ dia phuong co s6t ret luu hAnh. . * Bltnphtip mOi trullng Nha 6 Clla dan 'phai lam xa cac khu' Vl,lCco ao' h6, song, su6i~ va xa ding. Thvc hi~n v~ sinh nhil cira s~ch se, sang sua de lo~i trir nm tni An·cua mu6~~C:{li.t~o moi truOng xung quanh nhil 6, phat quang b\li $n quanh nha, lo~i b6 cac-v~t chUa 95
6. mroc dong, khoi thong c6ng ranh d~ loai tnr noi sinh de va phat trien cua mu6i. Doi chueng gia sue each xa nha tren 20 met d~' tao thanh hang rao chan m-q6i va dAy mu6i ra xa nha a. Thirc hanh chinh sach dinh canh, dinh cu cho dAng bao dan tQc (1 nhiing vung nmg nili cflng la gop ph§n han che tiep xuc ngiroi - mu6i. * Tang cuimg gidm s~ vee ta truy2n bfnh s6t ret .Giam sat dich t€ s6t ret rAt quan trong bao gAm giam sat chi s6 mu6i Anopheles trong viec du bao, phat hien som tinh hinh s6t ret d~ xu ly dung va kip thai nh~ ngan ngira khong d~ dich s6t ret c6 th~ xay ra. ' Ngoai bien phap giam sat vee to' con phai quan ly nguai den gam nhiing ca nhan,' ~p tha di lao dQng den ho~c tir vimg s6t ret lUll hanh (d~n vimg kinh t~ mrn, tOhg' nhan' den xay d\lfig cac cOng trhih thuy dien, thuy lqi, khai thac Him san ) ho~c du'lich'nh~ pMt hien va di~u tri kip thOi nhiing'nguai bi s6t ret, tranh dugc lay Ian' va til vong do sAt ret, kip thai thorig bao cho dia phuong nm den d~ c6 bi~n phapPCSR cho cho nh6in ngriOi nay . .*B;jn phap ph/mg chang iJ9.c h;;u (vac xini . Vac xin.phong s6t ret DNA, RTS, S/SBA[86, Pf1398/45 dang dugc nghien ctru thu nghi~m. Vac Xin SPf66 tir thoa triJng Clla KSTSR, v~ ly thuyet n6 ngan ch~ KSTSR. ngay tir a giai d9~ xam nh~p cO'th~ va dii dugc thu nghl~m IAn dAu tien a ThAi Lan, Gambia, Tanzania, Brazin. Tuynhien, mi€n dich rna vac xin m~g l~i chi tAn t~i' trO'ng 'co thB mQt thai gian rAt ng~, vi v~y n6 vfuJ dang trong qua trinh nghien ciru thu nghiem. 2.2. R~p, bQ chet, chAy, riD, ve va bet Nhimg ngo!,i kj sinh sang tren than thl, (Juan do va giming C6 nhi~u lo~i rep, bQ chet, chAy, r~, ve va bet hut mau. Cac ngo~i ky sinh sAng tren cO'thB, qufut a<]va giuang. ~ sAng a nguai ho~c quAn ao, trong khi bQ chet thuang dAt mau nguai va v~t nuoi. Rep thuang dAt mau nguai d~ s6ng va ta c6 th~ tim thAy chUng a giuang chieu, dA d~c trong nha. MQt s6 bet s6ng trong da nguai vi d\l giAng nhu con cai ghe. MQt sA lo~i bet khac co the dAt nguai d~ s6ng. BQ chet, rep va r~ la nhUng con trimg, con_ve va bet l~i thuQc v~ mQt nhom chan dAt khac, lap nhen Acarina. Khac vai con trimg tru6ng thanh, cO'th~ chUng chi chia lam hai phk va nhen tru6ng thanh co 4 doi chan (trai llili vrn 3 doi chan a con trimg). R~p, chAy $ khong gay b¢nh, nhung viec chUng d6t mau gay kh6 chiu cho ngum. Tuy nhien, nhi~u benh quan trQng Clla ngum va dQng v~t dugc truy~n bai cae 10ai chan dAt khac khi tiep xuc, trong d6 co tha liet ke mQt s6 b~nh du&i day: - Dich 86t phat ban va s6t hAi qui (do r~) - Dich h~ch va sAt pMt ban chuQt (do bQ chet, xem phAn duai). - Benh Lyme, sAt hAi qui va nhi~u benh vi rut (ve). - s6t phat ban b\li ~ (do cac bet dAt mau). 96
7. 2.2.1. RfP C6 hai loai r~p hut mau ngiroi: r~p ph6 thong (Cimex lectularius) s6ng a nhieu noi tren trai dftt va r~p nhiet dO; (Cimex hemiterus) s6ng chu y~u 6 cac mroc nhiet doi. Chung lam cho nguoi ta Cl)'Cky kho chiu khi co m~t dQ Ion, ph6 bi~n nhAt a nhtrng noi di~u kien nha a kho khan. Chung khong dong vai tro quan trong trong viec truyen benh, nhung co kha nang 1a v~t truyen benh mQt s6 vi rut nhu vi rut viem ganB. 2.2.2. B(J chet BQ chet la nhtrng con trung hut mau nho, khong canh (thuoc b{) Siphonaptera) co d~c diem chuyen dQng nhay, No chu y~u hut mau dQng v~t, nhung cling hut mau chim. Trong 3000 loai bo chet, chi co chirng han chuc 10mthuong d6t mau ngiroi, Nhtrng loai quan trong nhAt la bo chet chuot, bo chet nguoi va bQ chet meo. Nhfrng vSt d6t Clla chUng dfut dSn fAyrat, kho chiu va mAt mau. BQ chet chuQt 1a v~t chu ySu truy~n b~nh dich h~ch va s6t pMt ban. BQ chet mea tinh co 1a v~t truy~n san day. BQ chet dn nh~ vao da ngum la co the gay nhi8m trimg. BQ chet d6t mau ngum thAy a nhi~u nai tren the gi6i. Sinh h(Jc. Vong doi Clla bQ chet g6m 4. giai do~: trlmg, Au trimg,_ nhQng va m.rCmg thanh. BQ chet wOng thanh dai 1 - 4mm .va cd than d~t thea hai ben, khong co canh va chan phat tri~n m~ d~ nh~y. Mau sAc bQ chet thay d6i tilhai nau den. pa"U den. Au trung dai 4 - 10mm, mau trtlng, chUng khong co chan 'nhung r~t co d9Ilg. Ken (giai do~ nhQng) duqc ng\lY trang t6t vi rAtdinh va nhanh cho~g duqc cac ~t . bvi, cat min bao quanh. Cft bQ chet dl)'c va bQ chet cai d€u hut mau. BQ chet de trlmg a gdn nm trU An va ngu cua v~t chu, trong rac rum, film dAt, .cac ke nUt 0 san ho~c tuang, tham, hang '. '.,'." , " '1 " ,'_ - _ ', c" , dQng v~t ho~c to chim. 8l)' pMt trien ella bQ chet can dQ am cao. Au trimg ];x.> chetan thuc an hfru co nhu phan v~t chu, xac contrlmgva niau khong'tieu h~a-hC§td9 b9 - , '" -,' " -, . - - " -,., - ,4 " , = -, , .'-, -::::':$i;::::Z::Z::::::: - ._ chet truOng thAnh thai ta. Vao giai do~ cum Clla au trimg, au trUng.nhit.to lam thAnh ken mau tr~ng d\lc va phat trien !harm nh{)ng trong do. ". , .",' - BQ chet wOng thanh phat tri~n dAy du !rong v6ng 1- 2 tudn nhung chi Ilo r~ kh6i ken sau khi nh~ dugc Sl)'kich thich nhu Sl)'rung dQng dq s\l c,lichuy~p Clla y~t chu. d nhfrng ngoi nha hoang,. chUng co the s6ng trong ken den i' nam. Nguoi chuy~n .den nhfrng ngoi nha hoang co th~ bi bQ chet d6ng thm no til nhQng tAn c6ng v6i s6 1u~g IOn. Trong di€u ki~n t6i th~ qua trinh phat tri~n til trung den ~Ong thAnh keo dai khoang 2 - 3.tuAn. . . Tl)p linh BQ chet tranh anh sang va Mu het d€u tMy trong cac dam long to ho~c long vii eua dQng v~t ho~c 0 giuang ngu, qudn ao Clla con ngum. Neu co th~ duqc, bQ chet se d6t mau mQi luc, ca ngay ldn demo Khi co nhi€u bQ chet, c6 th€ nh~ biet b~ng cae dAu hi~u Clla cae vet mau khong tieu hoa het duqc thai ra qudn ao" g~uOng. 97
8. Hdu h~t cac 10~i bo chet d6t mau mQt hoac hai 10M v~t chu, nhung khi vllng m~t v~t chu.ira thich, n6 d6t nguoi ho~c cac dQng v~t khac, BQ chet tnrong thanh c6 the nhin d6i, s6ng dugc vai thang, BQ chet di chuyen bang each nhay, mot vai loai c6 the1. nhay cao den' 30cm. ram quan trong dJi vUi su-c khoi c{jng dang , Con nguci tlnrong bi bo chet rneo Ctenocephalis felis d6t nhieu nhat, sau do lit be chet cho Cicanis: M~c <tAuCo ten la bo chet nguoi (Pulex irritans) nhirng n6 laiItquan trong nhAt. BQ chet til dAt nhay len va thuong hay g~p d6t ngiroi tir chan, ~~g"phAn d~ ti~p c~ nhAt, con d6i voi nguoi ngu, bo chet c6 the tAn cong bAt ky phAn nao tren <:<1 th~. BQ chet d6t gAy ngua ngay va doi khi rat kho chiu. Bi d6t nhieu c6Jh~ dan den di lIng va viem da. Cdc biin phtip phimg chAng chay rQ.n ," Nbfrng bien phap phong ch6ng dugc dung d\l'a tren tAm quan trQng d6i v6i sue khoe: Phong ch6ng ca nhan ho~c nh6m nguOi co the th\l'C hi~n a neri rna r~n chi gay kh6 chiu: , Chi~n dich phong ch6ng qui rna cAn dugc tri€n khai a nhfrng V\l dich. 2.2.3' Chay, , Mung biln phtip vi sinh GQi ddu thu<mg xuyen b~g xa phong'va nu6c Am va thUOng xuyen chili ddu Co the lam giam s61ugng thieu trUng va truOng thanh. Tuy nhien ~i~c gQi d§.ukhong hun IliAt tr(.nig vi chfutg gan c~t 'vao toe: 'MQt chi~c lugc chAy d~c bi~t vo; chiec rang day co tac d1,lngchai dugc ca chAy truOtig thanh va trlrng. C~o trQc d§.u c6 hi~u qua va cac bi~n phap nay doi khi dugc cac c~u be chAp nh~; tuy nhien, n6 khong phai la m\lc dich thu<mg xuyen va cu.ng kh9ng th€ la bi~n phap dugc nhAn m~nh. Hod chatdilt Vi~c dimg hoa cMt di~t tren toc co hi~u qua phong ch6ng t6t nhAt. Chfutg c6 the la mQt d~g ddu nu6c, nhil mong ho~c bQt. MQt s6 san phfun chua pyrethroid duQ'c khuyen diutg vi n6 khong gay cam giac rat da d§.u va phan lIng ph\! khac doi khi co a cac hoa chAt di~t khac nhu lindane ch~g h~n. Cac d~g bQt ho~c phAn it tac d\Ulg va it dugc cMp ~ so vo; d~g nu6c va nhil mong. MQt lo~i xa phong c6 chua 1% pennethrin co th€ dugc dimg nhu mQt lo~i ddu gQi ddu . 3. NHUNG PHUONG AN, TO CmJC vA sir DlJNG HOA CHAT DI~T CON TRlJNGGAYBeNH 3.1 Cae phU'ong an Lgi fch ctia cac phuong phap thay th~ hoa chAt di~t, nhu cai t~o moi truOng ho~c phong ch6ng sinh hQc, (fa du<;ych6i sinh do co S\l'd~ khang ngay cang tang cua cac v~t truy~n b~nh quan trQng d6i VO; cac hoa chAt di~t ph6 bien, anh huang cua DDT va mQt s6 h6a chAt di~t khac d6i v6i moi tru<mg. 98
9. Cai tao moi tnrong bao g6m viec lam thay d6i noi sinh de cua v~t truyen benh, vi du nhu san lApcac vung mroc, sinh Idy thirong xuyen hoac vat cac thirc v~t thuy sinh 0 cac h6 ao, muong mang va don quang nha cira. Phong chong sinh hoc la sir dung sinh v~t ho~c cac san pham cua chung d~ phong chong v~t truyen b~nh hoac con trung c6 hai, Muc dich n6i chung IIIdi~t Au trung rna khong lam a nhi~m moi tnrong. Phong chong sinh hoc thirong t6t nhAtkhi sir dung ph6i hQ'Pvoi cai tao moi tnrong, 3.2. TA chjrc l,i cong tac phong chang vit truy~n b~nh Song song voi nghien cuu cac phuong phap phong chong thay th8, nhieu mroc da:c6 gang t6 chirc l~i cac djch V\l nay. d nl!iing nm co di8u ki~n, cac chuong trinh phong ch6ng benh do v~t truy8n benh da:duqc phan cApva 16ngghep vao y t~ cO'sa hay y t~ huyen. Viec nay nhfun cai thien kM nang thvc hien cac chuong trinh phong ch6ng v~t truy8n b~nh d6ng thm cho phep ti~t kiem dang ke ngu6n tai chinh ddu tu va chi phi. Trong th~p kY vila qua, nguoi ta da nhAn m~ nhi8u d~n viec thich irng nhfrng kY thu~t phong ch6ng v;~ttruy8n benh hien co va pMt trien nhiing phuong phap mm sao cho can bQy te chung, cQng d6ng va cac ca the co hanh dQng phong ch6ng vi suc kh6e Clla chinh minh. {[u tien cUmh cho vi~c pMt trien nhiing bien phap don gian, an toan, thich hqp, va khong: d~t ti~n de· phong ch6ng v~t truy~n benh. Man ngu, rem cira tAm hoa ·chAt~lietv~ttruyen benh.da duQ'cpMt. trien de phong ch6ng mu6i. B§:ycling da duQ'cti~n hanh a cMu Phi .de :phong·ch6ng ·:iuAi Tsetse. Ki~u nha, phuong phap xdy d1Jllgctlng da d~Q'cthay d6i de phong chf)]:lgb9 xit hut mau & Nam My. Ngum ta cling da phat trien lo~i lum IQcnuac d~c bi~t de lo~i trir cycIop, la v~t truy€n benh guinea worm trong nuac cang. Nhiing Icy th~t tum tieu .mOOda lam cho mu6i va 6c kh6ng co ch6·d~ tiimg, rna kh6ng Anh hUOng d~n mila mang. 3.3. Phong chang vit truy~n b~nh t,i cqng aAng. Nhfrng .phuong-phap phong ch6ng v~t truy8~ re.nh d~c.bi~t .de.ap d\lI1ga cQng d6ng ph\! thUQ~vao tinh hinh dja phuang cling nhu ·sa thich cna:dan a d6. CO' ban la nhfrng cQng d6ng phai duqc bi~t ra v8 nhUng giai ph~p hien co, va tham gi~ tich cvc vao viec Iva chQn, thvc hien cac ho~t dQng phong ch6ng v~t truy8n benh thich hQ'Ptrong hoan cAnhClla minh. Nhfrng bien pbap phong chang v~t truy8n benh thich hgp vOOsv.tham gia c~a c9ng d6ng cdn phai: - Co hieu qua - Co tinh kM thi - Sir d\lllg phuong tien, v~t lieu ki~m duqc ~i ch6; - Don gian de hi~u va (rng d\lI1g; - DuQ'cchApnh~ va phil hqp vai ~p qulin dia phuong, quan diem va tin nguang; - An toim dai vm ngum sird\ll1gva m6i truOng. 99
10. Nhtmg phuong phap thich h voi mQt noi nay khong nhAt thiet thich hop a noi khat dula cac $c diem cua benh va v~t truyen benh khong thay d6i. Do d6, phun h6a chAt di~t len nrong vach c6 th~ la phuong phap duoc ua thich d~ phong chong a m9t vung nao d6 trong khi viec tfunman bfulg h6a chAt diet ho~c 'la quan ly moi tnrong c6 the thich hop han a mQt noi khac, Nhfrng khac biet quan trong giiia cac phuang phap khac nhau lien quan d€n phuong each va sd hrong nguoi trong cQng d6ng tham gia, cling nhu sd can bQ y t€ then, ban, huyen. va cac chuyen vien ve phong chong v~t truyen benh. S\I hra chon phirong phap thuong phu thuoc vao ngan sach va can bQ duQ'c dao tl;lo,trinh dQ phat tri~rikitili t~ - xa hQi cm cQng d6ng ho~c dia phuang, va S1,1'phat tri~n cm cac dich ~ y t~ dia phuang. . 3.4. L'18 c~9~·cac biin phap ki@m soat thich hClP Khi chQn h;ra cac bi~n phap thich hQ'P, thuOng c6 th~ phan bi~t hai lOl;litinh hu&ng, cAn cac giai phap khac nhau: - S\Inguy h~ do con triIng gayta -~B~nh t~td() cOIitrilng hut inauva cac v~t truyen b~nh k hacgay ra Trong ca hai truOng hqp, c6 th~ tim duQ'c giai phap a vi~c phong ca nhan va phong cho cQng dQng. C~ phan ·bi~t gifra cac bi~n phap dl;ltduQ'c S\I bao v~ thea dang dd~ v6i b~nh t~t :v.a cac bi~:n phap, bArtthan chUng khong dl;ltduQ'c, nhUng cling c6 gia tM khi th1,1'c hi~Ii ciulg v(li cac bi~n phap khac. . Trnoc khi ti~n hanh mQt hOl;ltdQng phong chdng v~t truyen b~nh, cfin d~t ra hai cauhoi: - Ta mUdn dl;lt duQ'c k~t qua gi: chi bao v~ ban than va gia dinh kh6i bi con trilng ddt va khong mAc b~nh ~t do chUng truyen, hay la giam b~nh ~t trong cQng d6ng? . . - Cae co quan y t~ da ti~n hanh cac bi~n phap phong chdng chua va bl;ln c6 mudn cung cAp them cho S\I phong b~nh cho cQng d6ng ho?c gia dinh bl;lfl? Tra lai nhUng cau hoi tren la co so cho vi~c ch9n Iva cac bi~n phap phong chdng thfch hqp oMt. ve sv chAn doan dUng ho~c phan 10l;licac v~t truyen b~nh, b~ cfin tham khAo y ki~n can bQ y t~ dia phuang, h9 ciing se thich duQ'c tham gia thAo It$l ve nhu cAu cling nhu cac khA nang phong chdng. Nhiing ngum c6 kinh nghi~m trong cong tac phong chdng con trilng nong nghi~p c6 th~ giup do nhieu 3.5. TV bao v~ TV bao v~ 18 cac bi~n phap dUng de t1;r bao v~ chinh minh, gia qinh minh, ho~c mQt nh6m ngum cUng sdng va lam vi~c de tranh con trilng ho?c cae v~t truySn b~nh. Cac bi~n phap nay g6m bao v~ ca nhan, thi d\! vi~c tranh ti€p xuc giiia ccr th~ con nguOi va v~t truyen b~nh, va cac bi~n phap moi truOng nh~m khong cho con 'trimg ho?c truy6n b~nh vao nha tim noi trU An, ho~c sinh de xunh quanh nha. Cac 100
11. bien phap nay tlnrong dan gian, khong d~t ti~n, va hay diroc sir dung trong nhtmg nam gfinday. 3.6. Cac phuong phap ki~msoat {y cQng dAng Bao v~ ca mot cQng d&ngkhoi bi cac v~t iruy~n benh truyen nhi~m thi kh6 khan han. Loai phong chong nay c6 the ciing giong nhu d8i voi cac loai phong chong cho ca nhan hay gia dinh, nhimg tAtnhien hi rong rai hon. CAnco n6 hrc dang ke de c6 S\Itham gia tich cue cua loan the thanh vien trong cong d&ng. Tnroc khi dieu tra ve kha nang cua n6 11,1'cnhAmphong ch8ng v~t truyen benh trong cQngd&ng,can tham khao y ki6n cua can bQy t6 dia phuong ve loai bi~n phap thich hQ'Pnh~t trong dieu kien cua dia plnrong. Ciing can chu y d6n nhieu y6u t8 nhu: cae loai truyen b¢nh ciing nhu cac dij.ctinh Clla chUng, S1,1'thich hQ'PClla cac bi¢n phap vOi n~n van hoa dia phuang, kha nang ti6p ~c lau dai, nhu cAuco S1,1'c8 v~n cua chuyen gia Trong mQts8 truOng hQ'P,vi~c phat hi~n va dieu ttl b~nh nhful con c6 l ts8 tinh hu~ng rieng bi~t nao 46, can bQ.Yte can chQn ra nhfrng bien phap phong· ch8ng thlch hgp nh~t; viec 1l,lachQn nay can d1,1'atren khong chi v~ hieu qua cua mQt 88 bi~n philp th1,1'chi~n, rna con ca ve khB.nang ti6p t\lc trong thoi gian tm Clla cac bi~n phap nay. 101
12. Bang 1. L\I'a cb9n cac bi~n phap pheng chang con truilg{Diptera) Con trung/ v~t DOt mOi DOt m6i TY'bio vf Phung chang bfnh lfi c{)ngdAng truy~n b~nh trong/ ngay/ Bio vf eli nhin Nh;l" c6 Huy nm Cac bi~n Phun tOn Phun . ChOng nm Cac bien ngoai dem Hoa chAt Man hrm chAng de tnrng phap Idem nm tren: khong mUOl",. ··de· .phap chOng nba (DIN) xua, quArt con trung trong va soatkhk wang. gian tnmg ngo8.i muOllI'. tnnmg (110) ao bao hQ ngoainba vach dOngruQng thanh khac Anopheles 110 N ++ ++ ++ +/_c +/_d + +1- + +/_d Culex 110 . N ++ ++ ++ ++e ++e +/- +/- +/_8 +/J . Aedes 110 D ++ +/- ++ ++ ++ +/. + +/_h - Mansonia 110 N ++ ++ ++ - - - - +/_i - RuOivang 0 D ++ - - - - - +i - Mu6i cat 110 DIN ++ ++ ++ - - +/- +/- +/- +/_k Din 110 DIN ++ ++ ++ - - - - +/_m - RuOlng\lR~. 0 D ++ - - - - - - - - Ru6i chueng gia 0 D ++ - - + + - - - +0 suc Ru6i tsetse 0 D ++ - - + + - +/- - +q a ++= c6 hieu luc, + = thirong c6 hi~u l\lc,+I- doi khi c6 hieu hrc; = khong hieu lire b Truong hQ'Pxay ra dich, c6 th~ phun hot! chftt di~t khong gain hat eire nho C Anophenles thuong khong de tnrng gAn nha a thanh thi, lo~i trir A st~pphensi a Nam a. a Chau Phi S\l truy€n sc3tret say ra Q yen do nai nhan dan him nong nghi~p nhi€u d C6 th~ duqe bao v~ han n~u danh I~c htr6ng mu6i v€ gia sue e Chc3ng Culex gevinguefasciatus f f)~t chu6ng gia suc xa ruQng Ilia c6 hi~u I\lc a Nh~t Bim 102
13. g Phong chong bo g~y Culex tritaeniorhynchus cr ruong lua Chau a co kho khan, nhimg co the thirc hien diroc bang each tat mroc tirng dot, dung ca an bo g~y va cac vi sinh chong bo g~y. h D~ phong chong mu6i de tnrng cr nong then, cac bili lAy co mroc trieu man, doi khi nguoi ta dung hoa cMt di~t dang hat, chi tahi hoat cMt ra sau khi bi ng~p mroc, trung voi luc tnrng ncr. Nhtrng phirong phap khac la ki~m soat rmrc mroc va cai tien h~ thong mroc tum tieu, i Doi khi co the vat hoac pha huy cac loai thirc v~t thuy sinh rna bo g~y, cung quang thirong bam vao. j DUng hoa chAt di~t Autrung crsong su6i k Tranh nhtrng noi mu6i cai den va de trtcng. 1 Doi khi din ciing bay VaGnha ho~c l~u Nai nao co di~u ki~n thi tat c~ hay lam ng~p nu6c cling d:;tthi~u qua cao, nhung thueng rAt ctit. cr mQt s6 trueng hQ'Pvi~c phun khong gian (y nhihlg nrn nay cling co hi~u ll,l'cdo di~t Au trimg t:;tmthOi. n Co the phong ch6ng d6t bfulg quAn ao vai dAy. Cac hoa chAt xua thueng chi co hi~u qua trung binh d6i v6i ru6i Tabanit. . o .cae phuong phap lam giam ho~c ngan can con trimg <16tsOO·v~t khong chi c61qi cho ban than chUng ta rna con co lqi cho nguOi s6ng gAn do. Hi~n tren thi tr.reng co lo:;tivcli tAm hoa chAt dec tai cho gia sue, rAt co h~u qua d6i v6i StomoXys·calcitrans khoang m9t d~n hai !hang q Bao g6m ccl vi~c dUng b§:y,·hrm, va phun hoa cMt di~t t6n lUll vao nhfrng nrn con trimg ~u ban ngay I Trong nha o Ngoaipha NBandem 103