Tài liệu ôn thi vị trí bác sĩ Y học dự phòng - Dịch tễ học các bệnh không truyền nhiễm - Dịch tễ học bệnh đái tháo đường

Nội dung text: Tài liệu ôn thi vị trí bác sĩ Y học dự phòng - Dịch tễ học các bệnh không truyền nhiễm - Dịch tễ học bệnh đái tháo đường

1. DICH TE HQC R¢NH DAI THAO DUONG Ml)C TIEU: Sau khi h9C xong bai h9C nay sinh vien co khd nang 1. Trinh bay duoc khai niem benh dai thao dirong, tinh hinh benh dai thao dirong tren the gioi va 6 Vi~t Nam. 2. Liet ke duoc nguyen nhan, yeu t5 nguy co, bien chimg cua benh dai thao dirong cyp 2. 3. Neu duoc cac cac bi~n phap phong ch5ng benh dai thao duong NQIDUNG 1. KHAI NIBM vA pHAN LO~ BBNH DAl THAo Dl10NG 1.1. Khai ni~m Dai thao dirong (Diabetes Mellitus, DM) la th~t ngu mo ta tinh trang r5i loan chuyen hoa do nhieu nguyen nhan khac nhau voi bi~u hien tang duong huyet man tinh kern r5i loan chuy~n hoa carbohydrat, lipid va protid vol nguyen nhan la do thieu insulin giam hoat tinh insulin ho~c ket hop ~4hai. 1.2. Phan IOfi Co nhieu each phan loai benh dai thao duong, phan loai hien dang sir d\)l1g la phan lo~i thea Td chtrc Y te The giai nam 1999: . - Dai thaD auimg tjp 1:Te bao be-ta che tiet insulin.clla tuyen 1\1ybi,phahuy do nguyen nhan tl,r mien ho~c vo can, ciful den thieu insulin tuy~t d5L _Dai thaa auimg tfp 2: Do kbang insulin 6 caqilan dichkel,1l giarn chtrc.nang te bao be-ta Cllatuyen tI,ly. Tily wang hgp C\!th~, cO th~ mQt trong hai yeu t5 tren ndi trQi ho~c cahaL _ Nhimg thd aai thaa auimg aij.c bi~t: Do khiem khuyet gen quy diM ho~t dQng cua te bao be - ta, Clla insulin; b~nh w,y ng<?~itiet; .cac b~nh nQi tiet gay dai .akJmAmkm-'-At~t.~t-rL' A+ ~1 !L m' . UUIV~""""v~~e;;-ut1'-uttw\TttU~~·~ _lDg _ Dai thaD auimg thai 10/: Dugc philt hi~n Ian dAu trong thm Icy ngum ph\! nu dang mang thai. Dai thao duang cyp 2 la lo~i ph9 bi~n' nhAt trong s5 cac th~ b~nh dai thao dUOng (chiem 90%'- 95%), tuy nhien dfty la th~ b~nh hoan toan' co th~ phong ngira duQ'c. Ngoai cac th~ ~nh, Td chtrc Y te The giai con dua ra mQt s5 ~g chuy~n ti6p Clla b~nh dai thao dUOng nhu Giarn dung. n~p glucose (Impaired Glucose Tolerence, lGT) va RBi lo~n dUOng huy&tluc doi (Impaired Fasting Glucose, IFG) nhfmg d~g co nguy co rAt cao m~cdai :thao dUOng ho~c bien ch(rng tim m~ch nhu HQi chUng chuy~n hoa (Metabolic Syndrome): + Trong qua trinh xuAt hi~n dai tha~ duOng, co 2 tYP co muc dQ dung n~p dUOng kern han dugc T6 chtrc Y t6 The giai cong nl$tla giam dung n~p glucose va 65
2. r6i loan dirong huy€t luc doi. Ca hai tinh trang nay thuoc nhom quan th~ co mire dtrong 'mau a gitra gia tri binh thuong va nguong dai thao duong. VS phuong dien phong benh, nguoi ta x~p nhfmg tinh trang nay vao nhom "tien dai thao dtrong". qiam .dung nap glucose duoc chan doan dua vao k8t qua dirorig mau 2 gio sau nghiem phap dung, nap glucose. R6i loan dirong huy€t luc doi diroc chan doan dua vito k€i qua duem.g huy8t, nrong hie doi, Nhtmg nguoi co mQt trong hai tinh trang nay se co nguy co cao bi dai thao dirong tYP 2 trong nrong lai. Khang insulin va tang insulin mau thuong thAy trong nhiing tinh trang tren va nhttng y8u t6 nguy co thi nrong tu nhir ella dai thao duang.cyp 2. TYl~ ti€n tri~n hang nam til rGT thanh dai tllao dUbng xAP xi 6% trong khi tY l~ nay cUa IFG la 3%. Tuy nhien, ti8n tri~n nay khong phaila bAt bi€n, nhiSu,wang hgp dung n~p glucse tra vS binh thu9ng, trong khi m~t s6 darig k8 vin gifr nguyen tinh ~g r6i lo~ chuy€n hoa glucose. . +HQi chimg chuy€n hoa: Con gQi 1a HQi ch(mg X de chi mQt nhom nhUng bAt tbuOng cimg xu!t hi~n a nguOi ~nh dai thao dUOng nhu tang insulin mau, giam dung ~p duang; tang huy€t ap; tang triglycerid, giam HDL - Cholesterol, beo d~g b\lIlg- (hinh qua tao), 'Nhfrng nguOi nay eo nguy co cao bi cac bi8n chimg tim m~ch. D6i. vOi nhfrng nguOi co dung n~p glucose binh thuang nhung co cac bAt thuOng tren thi rAt.d~ bi '!fli thao duOng. 2. TINH.HiNH DAr THAo DlJONG 2.1. Tren the ~6i DAi thao d1!ong 1a dich b~nh dang bimg phat a cac qu6c gia cong nghi~p hoa va cac nu6c dang phAt trI€n, trong s6 do co hOn 90% la dai thao dUCmgcyp 2. Sv bimg n6 cUa dai thao dUCmgtYP 2 va nhfrng bi8n chimg cua b~nh dang la thach thuc 160 v61 eQng dQng. Theo mQt thong bao Clla Hi~p hQi dai thao dUCmgqu6c t8, nam 1994 ca the giOi co 110 tri~u nguOi m~c b~nh dai thao duang, dV bao nam 2010 con s6 nay se tang t61 221 tri~u nguOi. Con thea T6 chuc y t8 th8 gim, nam 2025 se co 300 - 330 tri~u nguOi m~c b~nh dai tha~ duang, chi8m tY 1~ 5,4% dan s6 toan cdu. B~nh co xu hu60g tang ro r~t thea thOi gian va sv tang wang kinh t€. d cac nu6c cong nghi~p phat tri~n dai tha~ duang tYP 2 chiem 70-90% t6ng so b~nh nhan bi dai thao duang. Tuy nhien co sv We nhau vS tY l~ m~c b~nh gifra cac vimg lanh th6 (WHO 1994): Phap: 1,4%; My: 6,6%; Chftu Au: 3%. Dum day 1a m9t s6 k€t qua nghien CUu ~i My: Theo NHANES ( the second national health and nutrition survey II) - Nam 1987, tY l~ ~ai thao duang a nhfrng nguOi nghien cUu til 20-74 tu6i la 6,6% - Nam 1998 tY l~ tang len t6i 7,8% N8u tinh til 1980 d€n 1996 thi t6c dQ tang cUa ~nh dai thao dUCmgla 33% (til 6 tri~u nguOi m~c dai thao dubng a My nam 1980 len d€n 8 tri~u nguai vao nam 66
3. 1996). Nhu v~y co khoang xApxi 625.000 tnrong hQ"Pmoi phat hien dai thao dirong hang nam. Tai My: Narn 1990, tY l~ did thao dirong trong dan 86 noi chung hll-2% - Nam 1993, tY 1~dai thao duong trong dan s6 noi chung la 3,1% • - Nam 2002,cy 1~dai thao duong trong dan s6 n6i chung lA8,6% Ty l~ benh dai thao duong khong nhtmg thay dAithea nmg vung lanh thA rna con thay dAi thea nhom tuAi va chung tQc. Noi chung benh dai thao dirong ngay cang tang nhanh.dac biet 6 cac mroc dang phat trien. Theo s6li~u cong b6 tai hQi nghi dai thao dirong nam 1997 tai Singapore cho thdy s6 benh nhan bi dai thao duong 6 10 mroc dien hinh nhir sau: Ten nucrc S6 benh nhan bi dai thao S6 benh nhan bi dai thao duang nam 1995( tri~u) duang nam 2025( tri~u) AnD{> 19,4 57,2 TrungQu6c 16,0 37,6 My 13,9 21,9 Nga 8,9 12,2 Nh~tBim 6,3 8,5 Indonasia 4,5 124., . Brazil 4,9 116- ; , Mexico 3,8 1.1,7 Pakistan 4,3 14,5 Ukrain 3,6 8,8 2.2. (J Vi~t Nam T~i Vi~t Nam, thea di€u tra qu6c gia v€ tinh hinh ~nh dai thao duemg va y8u to nguy co CtuQ'c·tlen ~!11tffi'c· nam 2002 1003, ty te ·dai:tldtocduo~tg tuitn qu6c la 2,7%. Ty l~ nay co khac nhau gilla cac khu V\lC: - Nam 1991, t~i Ha NQi,Phan Sy Qu6c va Le Huy Li~u di€u tra c~o ~y t:Y .l~dai thao duang lit 1,1% trong s6 dan tren 15 tuALNam 1999 - 2000, k8t qmi di€u tra Clla Nguy€n Huy Cuemg cho thAyt:Y l~ dai thao duemg dii gia tang d8n 2,42% trong s6 dan tren 15 tu6i - Nam 1993, ~i Thanh ph6 H6 Chi Minh, Mai Th8 Tr~ch vit Di~p Thanh Binh thAyt:Y l~ m&cb~nh da1thao duemg lit 2,5% dan s6. - Nam 1996 6 Hu8, TrAn Hiiu Dang vit Le Huy Li~u di€u tra·thAytY 1~m&c~nh dai thao dUOnglit0,96% dan s6 . - . - Nam 2001 6 Hit NQi, To Hai cho tMy t:Y l~ dai thao duemg 6 mNQi-l~ 3,62%. Trong do , t:Y l~ m~c dai thao duemg 6 nu la 3,46% vit 6 nam lit 3,95%. NguCrico ti€n su de con < 4kg co t:Y l~ m&cdai tha~ duemg lit 27,02% vit nguCri·bi t~g huy8t ap m~c dsiithao duemg lit 54,79%. 67
4. 3. NGUYEN NHAN, YEU TO NGUY CO, BIEN CmJNG eVA DAI THAO .- DUONGTYP2 3.1. Nguyen nh~n • , . .: Go the coi dai thao duong la h~u qua nrong tac cua khiem khuyet gen va y~u tB moi truemgllBisBng. LBi sBng bao gbm dinh dirong khong hop Iy, it v~ dQng voi h~u qua Ia beo phi. Co che hinh thanh ~nh dai thao dirong cyp 2 la qua trinh tac 4Qng.qua .~~ phuc tap cua hai nhom nguyen nhan nay. Diroi tac dQng cua cac yeu t6 nhu che dQ.an ~eu lipid, d~c bi~t la nhieu acid bee bao hoa (rna dQng v~t): nhieu tinh bQt, it·v~ dQng the h;cc; bee phi; cung voi tu6i tac, d~c bi~t a nhtmg ngtroi co khi€m khuyet gen quy dinh hoat dQng cua insulin hoac cua t~ bao be-ta, ddn d~n gi~·kha nang sir dung glucose cua cac co quan dich (t~ bao co, gan, t6 chuc rna). Neu tinh tquig khong duQ'c cai thi~n thi muc khang insulin cua co quan dich ngay cang m~ hay mc d\]llg cua insulin (] co quan dich ngay cang y&u thi kM nang sir d\]llg pUOng ·6 co ·quan dich ngay cang giam (giAm dung n~p glucose) va h~u qua la tang gl1:lcose·mau va cac rai lo~ chuy€n hoa di kern. Tilli~ tr~ng tang glucose mau tr1!<mg ~lien, t~ch lOy·sQi fibrin trong te bao be"-ta, tang· acid bee tv do va giam s6 lugng t€ bao be-ta db d~n t6n thuang va chuc nang te bao be-ta cua tuyen tl,ly. Khi cd th~ mAt bu tnlac tinh tr~g khang insulin ho~c chuc nang clla t~ M.o be-ta suy ki~t thi~nh <!Ai tha~ dUOng xuAt hi~n. . Nhu v~y, bq each tac dQng vao cac yeu t6lien quan V01 l6i s6ng nhu ch€ dQ an. che ·dQhiy~n ~p, boo phi (] giai do~ chua ho~c m6i mAt hi~nhi~n tm;mg khAng insulin ho~ rai lo~ dung ~p glucose thl hoan toan co th6 ngan c~ qua trinh ti~n tri6n thanh ~nh dai tha~ du<mg. 3.2. YSu ta nguy coo: Dai tha~ dUOng tYP 2· va cac tinh ~g tien dai thao dUOng co chung cac yeu tB nguy co (Y1NC). Trong s6 do co nhieu yeu 16 co th6 thay d6i duQ'C.Nhfmg yeu t6 nay thuQc ve hanh vi 16i s6ng nhu dinh duang khong hqp ly, it v~ dQng, hut thu6c la va h~u qua Clla dh(mg nhu thira can- beo phi, tang huy€t ap, r6i lo~ lipid va glucose mau Tuy nhien cling co nhfmg yeu t6 nguy co khong th6 thay d6i duQ'c. Trong s6 do, yeu tB gen (duQ'Chi6u la ti€n sir gia dinh co nguOi bi dai thao dUCmgtYP 2) da duQ'Cde c~p t6i, nhung gen gay dai thao duOng hi~n vdn chua xac dinh duQ'c m~c ddu da co nhi8u nghien c(ru; Tu6i cao 1ftyeu t6 bAt lQi cho chuy6n hoa glucose do lam tang khang insulin va giam tiet insulin; MQt sd chUng tQc d~ m~c dai thao dUOng han nhfmg chUng khac. Khi mQt ngum co YTNe khong thay d6i duQ'c khong co nghia 1ftngum do cMc ch~ se bi b~nh dai thao duOng, rna chi la nguy co m~c b~nh Clla nguOi nay cao han. Nhfrng nguOi nay cdn quan tam nhi€u hah t6i tlH!c hanh phong ch6ng cac yeu t6 nguy co co the thay d6i duQ'c. 68
5. Bang 1. Cdc yiu ta nguy ca da; vb; bfnh da; thao duirng tjp 2 YTNC co th~ thay c18i YTNC khong th~ thay c18i _ Dinh dirong khong hop ly: an nhieu rna, - Tubi duong - CO' dia di truyen (tien sir gia • - Beo phi (thirong la do dinh dirong khong dinh) hQ'Ply, it van dQng):~c bi~t beo bung - Chung tee _it hoat dQng th~ hrc - Tien sir dai thao duong thai _Hut thuoc hi nghen ho~c de con nang til 4 kg _Tang huyet ap tra len. _ Lipid, cholessterol mau cao: HDL cholesterol 250 mg/dl (2.82 mml/L). - Ba co r6i loan dung nap glucose 3.3. Bi~n chUng: Bi€n chirng cAp tinh gAm co toan huy~t do dai thao dtrong, tuynhien bi~n chirng nay thuong la cua dai thao duong tYP 1. ' Cac bi~n chimg man tinh thuong gay tan ph~ va giam ho. Nhfmg bi~n chimg thuong g?p (khoang 50% benh nMn dai thao duang co bi~ chUng~ tinh) nhu ~ ~ch varul, b~nh ~ch' mau ngo~ vi, dQtquy',bi~ chUngthAn kinh, cAtC\1tchi, suy tl$l va bi~nchUngrn~t. 4~Tlliu CHUAN cHAN BoAN Tieu chufut chAn doan dai thao duang d\la VaG duang mau coo m~.om~ch ho~c tinh rn~ch (toan pMu va huy~t wang), hi~n dang duQCap d\lIlg phA bi~n tren ~~ .,. • ;1:.;:'" _ :I:~1. ~ ••). i 1.;\.-1.1" • =we gltfl, treng=ea uteU tfa=utwl,,*~1:fC=ucwuam sang Duai day la bfmg tie~ chuAnClla HQi'Dai thao duang Boa Ky (ADA) da dUQc WHO chinh thuc thong qua om 1998 va moo day HQi Bai thao duang qu~c t~ de nghi tieu chu§n duang mau luc doi la 5,6 mmollL. 69
6. Bang 2. Tieu chuAn chAn iloan iltii thao iluirng , " . Nang c19c1U'Onmau (mmllL [mgldl)) • ' JI. ',Xetngh'i~m Mau toan ph an ' I. , , Huyet nrong . ' Tinh mach Mao mach Tinh mach Mao mach Bai thao dU'irng Lue d~i {sau an ~ 6,1 (~ 110) ~ 6,1 (~ 110) 2: 7,0 (~ 126 ~ 7,0 (~ 126) 8 gio) Hoac gio thir 2 ~ 10,0 (~ ~ 11,1 (~200) ~ 11,1 (~200) ~ 12,2 (~ 220) sau OGT/ho~e r80) ca2 , Giam dung nap glucose (lGT) Luc doi (Ji€u do) . <6,1« 110) . < 7,8 ( < 110) < 7,0 « 126) < 7,0 «126) th(r ote 2 sau ~ 6,7 (~ 120) ~ 7,8 (~ 140) ~ 7,8 (~ 140) ~ 8,9 (~ 160) OGT va va va va , <10,0 « < 11,1 «200) < 11,1 « 200) < 12,2 « 220) 180) " , . , . Rai loan dU'irng mau hlc d6i (JFG) Luc doi {sau an ~ 5~6 (~ 100) ~ 5,6 (~ 100) ~ 6,1 (~ 110) ~6,1 (~110)· 8 gio) va va va va < 6,1 « 110) < 6,1 « 110) < 7,0 « 126) < 7,0 « 126) 2 gio sau OOT < 6,7 « 120) < 7,8 (140) < 7,8 « 140) < 8,9 « 160) (neu tien hanh) 5. PHONG CHONG DAI THAo DlJONG S.l. Nbiing nguyen tic chung . - Khong co thu6e chua khoi benh dai thao duang, k€ cft t)'p 1 va t)'p 2; - Thay d6i hanh vi 16i s6ng Ia bi~n phap phong ch6ng hi~u qua nhk - Di~u tri bfutg thu6c: B~nh nhan dai thao duang tYP 1 cAn duQ'c tiem insulin d€ ki€m soat dUOng huyet. Ngum mOi bi dai thao duang tYP 2 vOi duang mau khong qua cao co th€ ap d\lllg ch€ dQ an va Iuy~n ~p thich hqp d~ ki~m soat duang mau. Neu che dQ an va Iuy~n ~p khong hi~u qua thi dUng thu6c vien d~ kich thich bai tiets insulin ho~c/ va tiirlg tac d\lllg Clla insulin ho~c/ va h?I1 ch~ h~p thu glucose. D6i vOi nhiing truang hqp n~g ho?c khi co nhiem tIiIng ho?c m9t s6 b~nh khac thi cAn dUng insulin d~ di~u trio Qua trinh di€u tri, k~ ca truOng hqp n~g va nh~ d€u phai ket hqp vOi che dQ an va thich hgp; 70
7. _ Chu y phat hien s6m va phong bien chirng. D~ phong ngira cac bien chirng cua dai thao duong cAn kiem soat t6t dirong mau va cac tinh trang khac nhu r6i loan lipid mau, tang huyet ap va phai bo thu6c lao D6i voi nhirng tnrong hop dll co bien chimg ngoai viec quan ly t6t cac y~u t6 tren dn co ch~ d9 dinh duOng, luyen t~p va dieu tri thich hop cho tirng benh nhan. • 5.2. Di~m miu chAt trong pheng chAng c1ii thio c1U'im.g Duy tri trong IUQ'Ilgco th~ nen co va chong bee phi bing ch~ d9 an hop ly va luyen t~P.than th~. Luyen t~p than th~ thuong xuyen: Ngoai viec ch6ng beo phi, con giup chong r6i lOl;ll1lipidmau va kich thich bai ti~t insulin. Dinh dufmg hqp ly: an nhi~u chAt XO', giam mu6i va chAt beo, giam duemg. Tu v~n cai thu6c Ia cho ngum hut thu6c ch6ng phoi nhi~m cho ngum khac. N gucri dai thao dUCmgrna hut thu6c se tang nguy co nh6i mau co tim va d9t quy'. 5.3. Vai tro ciia nhin vien y t@trong phong b~nh c1ii thio duimg _ Th\Ic hi~n phang b~nh dai thao dUCmgcho c9ng d6ng (phang ch6ng cae y~u t6 nguy co co th€ thay d6i duqc) thong qua giao d\1c thay dAi hanh vi nguy co v~ 16i s5ng va xay d\Illg moi truCmg h6 trq cho thay d6l h.anh vi. . _ Xac dinh nhfrng ngum ~6 nguy co mAc dai thao duong· va me dQng.de lOf.ii b6 cac y~u 16 ilguy co d6 nhu giam can I$lg d6i·vcri nhfrng d6ituQ'Ilg fuiracan-·beo phi b&ng dirh~ du5ng hQ'PIy, nang cao hOl;ltdQng th~ l\Ic;· . . . _ Phat hi~n va chAn doan sOm dai thao dUCmgva giam dung nl;lp glucose. Chuy€n tuy6n tren d~ chAn doan va di~u tIi kip thm. _ Quan ly, theo doi ngum b~nh da duqc dieu tIi An diM (1tuy~n tren. 71