Tài liệu Bồi dưỡng thi nâng ngạch lên chuyên viên chính khối Đảng, đoàn thể - Chuyên đề 1: Những vấn đề cơ bản về tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Tài liệu Bồi dưỡng thi nâng ngạch lên chuyên viên chính khối Đảng, đoàn thể - Chuyên đề 1: Những vấn đề cơ bản về tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị ở Việt Nam hiện nay

1. CHUYÊN ĐỀ 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ TỔ CHỨC, BỘ MÁY CỦA HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY (Tài liệu bồi dưỡng thi nâng ngạch lên chuyên viên chính khối Đảng, đoàn thể năm 2018 ) I. KHÁI QUÁT CHUNG Hệ thống chính trị là khái niệm dùng để chỉ một chỉnh thể bao gồm các tổ chức như đảng chính trị, nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, với những quan hệ tác động qua lại giữa các nhân tố đó trong việc tham gia vào các quá trình hoạch định và thực thi các quyết sách chính trị nhằm bảo đảm quyền lực chính trị đáp ứng nhu cầu ổn định và phát triển xã hội. Hệ thống chính trị ở nước ta hiện nay là một chỉnh thể thống nhất, gắn bó hữu cơ bao gồm: Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và 5 đoàn thể chính trị - xã hội (Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, Hội Nông dân Việt Nam, Hội Cựu chiến binh Việt Nam) do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Đảng Cộng sản Việt Nam là đội tiên phong của giai cấp công nhân Việt Nam, đồng thời là đội tiên phong của nhân dân lao động và dân tộc Việt Nam; đại biểu trung thành lợi ích của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của dân tộc. Đảng lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản. Đảng Cộng sản Việt Nam là Đảng cầm quyền, lãnh đạo nhà nước và xã hội. Đảng lãnh đạo bằng Cương lĩnh, chiến lược, các định hướng về chính sách và chủ trương lớn; bằng công tác tuyên truyền, thuyết phục, vận động tổ chức, kiểm tra, giám sát và bằng hành động gương mẫu của đảng viên. Đảng thống nhất lãnh đạo công tác cán bộ và quản lý đội ngũ cán bộ, giới thiệu những đảng viên ưu tú có đủ năng lực và phẩm chất vào hoạt động trong các cơ quan lãnh đạo của hệ thống chính trị. Đảng lãnh đạo thông qua tổ chức đảng và đảng viên hoạt động trong các tổ chức của hệ thống chính trị, tăng cường chế độ trách nhiệm cá nhân, nhất là người đứng đầu. Đảng thường xuyên nâng cao năng lực cầm quyền và hiệu quả lãnh đạo, đồng thời phát huy mạnh mẽ vai trò, tính chủ động, sáng tạo và trách nhiệm của các tổ chức khác trong hệ thống chính trị. 1
2. Đảng lãnh đạo hệ thống chính trị đồng thời là một bộ phận của hệ thống ấy. Đảng gắn bó mật thiết với nhân dân, tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng, chịu sự giám sát của nhân dân. Các tổ chức của Đảng và đảng viên hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật. Đảng lãnh đạo Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị- xã hội, tổ chức xã hội bằng Cương lĩnh chính trị, chiến lược, chính sách, chủ trương; bằng công tác tư tưởng, tổ chức, cán bộ và kiểm tra, giám sát việc thực hiện. Đảng giới thiệu cán bộ đủ tiêu chuẩn để ứng cử hoặc bổ nhiệm vào cơ quan nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và tổ chức chính trị - xã hội. Tổ chức đảng và đảng viên công tác trong cơ quan nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội phải chấp hành nghiêm chỉnh nghị quyết, chỉ thị của Đảng; tổ chức đảng lãnh đạo việc cụ thể hóa thành các văn bản luật pháp của Nhà nước, chủ trương của đoàn thể và lãnh đạo thực hiện có hiệu quả. Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Quyền lực Nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Nhà nước ban hành pháp luật; tổ chức, quản lý xã hội bằng pháp luật và không ngừng tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa. Nhà nước phục vụ nhân dân, gắn bó mật thiết với nhân dân, thực hiện đầy đủ quyền dân chủ của nhân dân, tôn trọng, lắng nghe ý kiến của nhân dân và chịu sự giám sát của nhân dân; có cơ chế và biện pháp kiểm soát, ngăn ngừa và trừng trị tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí, vô trách nhiệm, lạm quyền, xâm phạm quyền dân chủ của công dân; giữ nghiêm kỷ cương xã hội, nghiêm trị mọi hành động xâm phạm lợi ích của Tổ quốc và của nhân dân. Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện. Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật. Tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước 2
3. theo nguyên tắc tập trung dân chủ, có sự phân công, phân cấp, đồng thời bảo đảm sự chỉ đạo thống nhất của Trung ương. Các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức, viên chức phải tôn trọng Nhân dân, tận tụy phục vụ Nhân dân, liên hệ chặt chẽ với Nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của Nhân dân; kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí và mọi biểu hiện quan liêu, hách dịch, cửa quyền. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và các cá nhân tiêu biểu của các giai cấp và tầng lớp xã hội, các dân tộc, tôn giáo và người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là một bộ phận của hệ thống chính trị, là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân. Đảng Cộng sản Việt Nam vừa là thành viên vừa là người lãnh đạo Mặt trận. Mặt trận hoạt động theo phương thức hiệp thương dân chủ, phối hợp và thống nhất hành động giữa các thành viên. Công đoàn Việt Nam, Hội nông dân Việt Nam, Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh, Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội cựu chiến binh Việt Nam là các tổ chức chính trị - xã hội được thành lập trên cơ sở tự nguyện, đại diện và bảo vệ quyền lợi, lợi ích hợp pháp, chính đáng của thành viên, hội viên tổ chức mình; cùng các tổ chức thành viên của Mặt trận và các tổ chức khác hoạt động. Mặt trận và các tổ chức thành viên của Mặt trận và các tổ chức khác hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể nhân dân có vai trò rất quan trọng trong sự nghiệp đại đoàn kết toàn dân tộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, chăm lo lợi ích của các đoàn viên, hội viên; thực hiện dân chủ và xây dựng xã hội lành mạnh; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước; giáo dục lý tưởng và đạo đức cách mạng, quyền và nghĩa vụ công dân, tăng cường mối liên hệ giữa nhân dân với Đảng, Nhà nước. Đảng tôn trọng tính tự chủ, ủng hộ mọi hoạt động tự nguyện, tích cực, sáng tạo và chân thành lắng nghe ý kiến đóng góp của Mặt trận và các đoàn thể. Đảng, Nhà nước có cơ chế, chính sách, tạo điều kiện để Mặt trận và các đoàn thể nhân dân hoạt động có hiệu quả, thực hiện vai trò giám sát và phản biện xã hội. II. CƠ CẤU TỔ CHỨC BỘ MÁY CỦA HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ NƯỚC TA HIỆN NAY 1. Hệ thống tổ chức bộ máy Đảng 3
4. 1.1. Hệ thống tổ chức của Đảng Tổ chức của Đảng Cộng sản Việt Nam thành lập và hoạt động theo Điều lệ Đảng, các văn bản của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị và Ban Bí thư, bảo đảm sự lãnh đạo toàn diện của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với hệ thống chính trị và xã hội. Các tổ chức của Đảng Cộng sản Việt Nam hoạt động theo nguyên tắc tập trung dân chủ, quyết định các vấn đề thuộc phạm vi quyền hạn của mình, song không được trái với nguyên tắc, đường lối, chính sách của Ðảng, pháp luật của Nhà nước và nghị quyết của cấp trên. Điều lệ Đảng quy định: Hệ thống tổ chức của Đảng được lập tương ứng với hệ thống tổ chức hành chính của Nhà nước. Hệ thống tổ chức Đảng thành lập theo cấp hành chính là hệ thống cơ bản, bảo đảm sự lãnh đạo toàn diện của Đảng ở mỗi cấp và của toàn Đảng. Việc lập tổ chức đảng trong Quân đội nhân dân Việt Nam và Công an nhân dân Việt Nam theo quy định tại Chương VI Điều lệ Đảng, việc lập tổ chức đảng ở những nơi có đặc điểm riêng theo quy định của Ban Chấp hành Trung ương. a) Cấp Trung ương: Đại hội đại biểu toàn quốc, Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư. Hiện nay có 68 đảng bộ trực thuộc Trung ương: - 63 đảng bộ tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (theo cấp hành chính, có chính quyền cùng cấp). - 05 đảng bộ khác trực thuộc Trung ương, gồm: Đảng bộ Khối các cơ quan Trung ương, Đảng bộ khối Doanh nghiệp Trung ương; Đảng bộ Quân đội; Đảng bộ Công an Trung ương và Đảng bộ Ngoài nước. Sau Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 Khóa XII, chủ trương tổ chức lại Đảng bộ Ngoài nước vào Đảng bộ Bộ Ngoại giao, số lượng đảng bộ trực thuộc Trung ương sẽ chỉ còn 4 đảng bộ. b) Các đảng bộ cấp tỉnh (tỉnh ủy, thành ủy, đảng ủy trực thuộc Trung ương) có các đảng bộ trực thuộc, gồm: - Đảng bộ huyện, quận, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh uỷ, thành uỷ (theo tổ chức hành chính). - Đảng bộ cấp trên trực tiếp của cơ sở (tương đương cấp huyện) trực thuộc tỉnh uỷ, thành uỷ, đảng uỷ trực thuộc Trung ương. - Một số tổ chức cơ sở đảng có vị trí quan trọng, đông đảng viên, nhiều tổ chức đảng trực thuộc, được giao một số quyền của cấp trên cơ sở. 4
5. - Các đảng bộ, chi bộ cơ sở có vị trí quan trọng trực thuộc tỉnh uỷ, thành uỷ, đảng uỷ khối Trung ương, Quân uỷ Trung ương, Đảng uỷ Công an Trung ương. c) Các đảng bộ cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và tương đương) có các tổ chức cơ sở đảng trực thuộc, gồm: - Các đảng bộ, chi bộ cơ sở xã, phường, thị trấn (theo cấp tổ chức hành chính). - Các đảng bộ cơ sở cơ quan, doanh nghiệp, đơn vị sự nghiệp, lực lượng vũ trang trực thuộc huyện ủy, quận ủy, thị ủy và tương đương. d) Ở cấp cơ sở xã, phường, thị trấn và các loại hình tổ chức cơ sở đảng ở cơ quan, doanh nghiệp, đơn vị sự nghiệp khác có các tổ chức đảng trực thuộc, gồm: - Các đảng bộ bộ phận (nơi có đông đảng viên); - Các chi bộ trực thuộc, có thể có các tổ đảng (ở nơi thành lập chi bộ, có đông đảng viên). 1.2. Các cơ quan lãnh đạo của Đảng Gắn với hệ thống tổ chức của Đảng là hệ thống cấp uỷ đảng các cấp. Cấp uỷ các cấp là cơ quan lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành, chấp hành giữa hai kỳ đại hội của đảng bộ các cấp. Điều lệ Đảng quy định: Cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng là Đại hội đại biểu toàn quốc. Cơ quan lãnh đạo ở mỗi cấp là đại hội đại biểu hoặc đại hội đảng viên. Giữa hai kỳ đại hội, cơ quan lãnh đạo của Đảng là Ban Chấp hành Trung ương; ở mỗi cấp là ban chấp hành đảng bộ, ban chấp hành chi bộ (gọi tắt là cấp uỷ). 1.2.1. Đại hội đại biểu toàn quốc Đại hội đại biểu toàn quốc là cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng Cộng sản Việt Nam, do Ban Chấp hành Trung ương triệu tập thường lệ 5 năm một lần; có thể triệu tập sớm hoặc muộn hơn, nhưng không quá một năm. Đại hội đánh giá kết quả thực hiện nghị quyết của nhiệm kỳ vừa qua; quyết định đường lối, chính sách của đảng nhiệm kỳ tới; bầu Ban Chấp hành Trung ương, số lượng Ủy viên Trung ương chính thức và Ủy viên Trung ương dự khuyết do Ðại hội quyết định; bổ sung, sửa đổi Cương lĩnh chính trị và Điều lệ Đảng. Đại hội Đại biểu toàn quốc bất thường có thể được triệu tập khi Ban Chấp hành Trung ương thấy cần hoặc khi có hơn một nửa số Cấp ủy trực thuộc yêu cầu. Ở các cấp, cơ quan lãnh đạo cao nhất là đại hội đại biểu hoặc đại hội đảng viên. Đại hội đảng bộ các cấp (từ cấp tỉnh và tương đương đến cấp cơ sở), do 5
6. cấp ủy cùng cấp triệu tập thường lệ 5 năm một lần; có thể triệu tập sớm hoặc muộn hơn nhưng không quá một năm. Đại hội chi bộ trực thuộc đảng ủy cơ sở 5 năm 2 lần, có thể triệu tập sớm hơn hoặc muộn hơn nhưng không quá 6 tháng. Đại hội thảo luận văn kiện của cấp ủy cấp trên; đánh giá kết quả thực hiện nghị quyết nhiệm kỳ vừa qua; quyết định nhiệm vụ nhiệm kỳ tới; bầu cấp ủy; bầu đại biểu đi dự đại hội cấp trên. 1.2.2. Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư a) Ban Chấp hành Trung ương là cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng giữa hai kỳ Đại hội, chịu trách nhiệm trước toàn Đảng và toàn dân về tình hình mọi mặt của Đảng và của đất nước; quyết định những vấn đề chiến lược và chủ trương, chính sách lớn về kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại, công tác xây dựng Đảng, công tác quần chúng nhằm thực hiện Cương lĩnh chính trị, Điều lệ Đảng, nghị quyết Đại hội Đảng. - Tổ chức chỉ đạo thực hiện chuẩn bị Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng nhiệm kỳ tiếp theo, Đại hội đại biểu toàn quốc bất thường (nếu có). - Căn cứ tình hình thực tế có thể chỉ đạo thí điểm một số chủ trương mới chưa được quy định trong Điều lệ Đảng. - Ban Chấp hành Trung ương họp thường lệ sáu tháng một lần; họp bất thường khi cần. - Ban Chấp hành Trung ương bầu Bộ Chính trị; bầu Tổng Bí thư trong số Uỷ viên Bộ Chính trị. - Thành lập Ban Bí thư gồm Tổng Bí thư, một số ủy viên Bộ Chính trị do Bộ Chính trị phân công và một số ủy viên Ban Bí thư do Ban Chấp hành Trung ương bầu trong số ủy viên Ban Chấp hành Trung ương. - Bầu Uỷ ban Kiểm tra Trung ương; bầu Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Trung ương trong số Ủy viên Ủy ban Kiểm tra Trung ương, số lượng Ủy viên Bộ Chính trị, ủy viên Ban Bí thư và Ủy viên Ủy ban Kiểm tra Trung ương do Ban Chấp hành Trung ương quyết định. b) Bộ Chính trị do Ban Chấp hành Trung ương bầu tại Hội nghị lần thứ nhất (trong thời gian Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng), có nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định của Điều lệ Đảng là: 6
7. - Lãnh đạo và kiểm tra, giám sát việc thực hiện nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc, nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương; quyết định những vấn đề về chủ trương, chính sách, tổ chức, cán bộ; - Quyết định triệu tập và chuẩn bị nội dung các kỳ họp của Ban Chấp hành Trung ương; báo cáo công việc đã làm trước hội nghị Ban Chấp hành Trung ương hoặc theo yêu cầu của Ban Chấp hành Trung ương. c) Ban Bí thư lãnh đạo công việc hằng ngày của Đảng: chỉ đạo công tác xây dựng đảng và công tác quần chúng; kiểm tra, giám sát việc thực hiện các nghị quyết, chỉ thị của Đảng về kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại; chỉ đạo sự phối hợp hoạt động giữa các tổ chức trong hệ thống chính trị; quyết định một số vấn đề về tổ chức, cán bộ và một số vấn đề khác theo sự phân công của Ban Chấp hành Trung ương; chỉ đạo hoặc kiểm tra việc chuẩn bị các vấn đề đưa ra Bộ Chính trị thảo luận và quyết định. 1.2.3. Cơ quan lãnh đạo cấp tỉnh, cấp huyện a) Nhiệm vụ của ban chấp hành và hình thức sinh hoạt của ban chấp hành: Cấp ủy tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (gọi tắt là cấp ủy cấp tỉnh); cấp ủy huyện, quận, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh (gọi tắt là cấp ủy cấp huyện) là cơ quan lãnh đạo của đảng bộ tỉnh, đảng bộ huyện giữa hai kỳ đại hội, có nhiệm vụ: lãnh đạo thực hiện nghị quyết đại hội đại biểu; nghị quyết, chỉ thị của cấp ủy cấp trên. Hội nghị cấp ủy cấp tỉnh, cấp huyện do ban thường vụ triệu tập thường lệ ba tháng một lần; họp bất thường khi cần. Hội nghị bầu ban thường vụ; bầu bí thư và phó bí thư trong số ủy viên thường vụ; bầu ủy ban kiểm tra; bầu chủ nhiệm ủy ban kiểm tra trong số ủy viên ủy ban kiểm tra. Số lượng ủy viên ban thường vụ và ủy viên ủy ban kiểm tra do cấp ủy quyết định theo hướng dẫn của Ban Chấp hành Trung ương. b) Nhiệm vụ của ban thường vụ, thường trực cấp ủy: - Ban thường vụ cấp ủy lãnh đạo và kiểm tra việc thực hiện nghị quyết của đại hội đại biểu, nghị quyết, chỉ thị của cấp ủy cùng cấp và cấp trên; quyết định những vấn đề về chủ trương, tổ chức, cán bộ; quyết định triệu tập và chuẩn bị nội dung các kỳ họp của cấp ủy. 7
8. - Thường trực cấp ủy gồm bí thư và các phó bí thư, có nhiệm vụ chỉ đạo kiểm tra thực hiện nghị quyết, chỉ thị của cấp ủy, của ban thường vụ và cấp ủy cấp trên; giải quyết công việc hằng ngày của đảng bộ; quyết định triệu tập và chuẩn bị nội dung các kỳ họp của ban thường vụ. 1.3. Ban cán sự đảng, đảng đoàn Theo quy định của Điều lệ Đảng, ban cán sự đảng được lập ở một số cơ quan hành pháp, tư pháp cấp Trung ương, cấp tỉnh; đảng đoàn được lập ở cơ quan lãnh đạo Quốc hội, hội đồng nhân dân cấp tỉnh (các cơ quan này lập ra do bầu cử) và một số tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị - xã hội nghề nghiệp cấp Trung ương, cấp tỉnh. Trong nhiệm kỳ qua, Bộ Chính trị khóa XI đã ban hành Quy định số 172- QĐ/TW ngày 7-3-2013, về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, cơ cấu tổ chức, mối quan hệ công tác của đảng đoàn, ban cán sự đảng ở Trung ương. Ngoài ra, cũng đã ban hành Quy chế làm việc của Đảng đoàn Quốc hội. 1.4. Hệ thống cơ quan chuyên trách tham mưu giúp việc, đơn vị sự nghiệp của cấp uỷ Điều lệ Đảng quy định: Cấp ủy mỗi cấp lập các cơ quan tham mưu giúp việc theo hướng dẫn của Ban Chấp hành Trung ương. Khi cần, cấp ủy lập tiểu ban, hội đồng, tổ công tác và giải thể khi hoàn thành nhiệm vụ. Thực hiện Nghị quyết Trung ương 3, Trung ương 7 khóa VIII; Nghị quyết Trung ương 4, Trung ương 5 khóa X; Nghị quyết Trung ương 5, Trung ương 6, Trung ương 7 khóa XI, Trung ương 6 Khóa XII, hệ thống tổ chức của Đảng, các cơ quan chuyên trách tham mưu, giúp việc của cấp uỷ các cấp đã và đang từng bước được sắp xếp, kiện toàn hợp lý và hiệu quả hơn. Từ sau Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII đến nay, hệ thống cơ quan chuyên trách tham mưu, giúp việc của cấp ủy các cấp đã từng bước được tổ chức lại theo hướng tinh gọn về đầu mối so với thời kỳ trước đổi mới. Ở cấp Trung ương được tổ chức lại từ 24 đầu mối (16 ban, văn phòng và 8 đơn vị sự nghiệp), đến nay có 8 đầu mối (Ban Tổ chức Trung ương, Ban Tuyên giáo Trung ương, Ban Dân vận Trung ương, Ban Đối ngoại Trung ương, Ban Kinh tế Trung ương, Ban Nội chính Trung ương, Uỷ ban Kiểm tra Trung ương, Văn phòng Trung ương) và 4 đơn vị sự nghiệp (Báo Nhân dân, Tạp chí Cộng sản, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh). 8
9. Ở cấp tỉnh từ 12 - 15 đầu mối tổ chức lại thành 8 đầu mối (6 ban và 2 đơn vị sự nghiệp); ở cấp huyện còn từ 5 - 6 đầu mối (5 ban và trung tâm bồi dưỡng chính trị cấp huyện). 2. Tổ chức Nhà nước Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Hệ thống tổ chức của nhà nước bao gồm: Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ, chính quyền địa phương các cấp, Tòa án nhân dân các cấp, Viện Kiểm sát nhân dân các cấp, Kiểm toán Nhà nước. Các cơ quan nhà nước hoạt động theo nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Hệ thống tổ chức của Nhà nước từng bước được đổi mới phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ; hệ thống pháp luật tiếp tục được hoàn thiện, cải cách hành chính đạt kết quả tích cực. Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm, mối quan hệ công tác của các cơ quan Nhà nước được bổ sung, hoàn thiện theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, từng bước đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. 2.1. Tổ chức của Quốc hội Là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam. Quốc hội thực hiện quyền lập hiến, lập pháp, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao đối với nhà nước. Đại biểu Quốc hội do cử tri cả nước bầu, thực hiện nhiệm kỳ đại biểu 5 năm. Thành phần, cơ cấu đại biểu mang tính đại diện, số lượng không quá 500 đại biểu. Hiện nay, Quốc hội có Ủy ban Thường vụ Quốc hội; Hội đồng Dân tộc và 09 ủy ban của Quốc hội; Văn phòng Quốc hội; 02 ban của Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Viện nghiên cứu lập pháp. Ở địa phương có các đoàn đại biểu, đồng thời lập văn phòng Đoàn đại biểu giúp việc chuyên trách địa phương trực thuộc Văn phòng Quốc hội. Ủy ban Thường vụ Quốc hội là cơ quan thường trực của Quốc hội. Số thành viên Ủy ban thường vụ Quốc hội do Quốc hội quyết định. Số Phó Chủ tịch Quốc hội và ủy viên ủy ban thường vụ Quốc hội do Quốc hội quyết định tại kỳ họp thứ nhất của mỗi khoá Quốc hội. Hiện nay, Ủy ban Thường vụ Quốc hội có tổng số 18 thành viên, gồm: Chủ tịch Quốc hội, các Phó Chủ tịch Quốc hội và 9
10. các ủy viên là Chủ tịch Hội đồng Dân tộc, chủ nhiệm ủy ban và các trưởng ban của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Thành viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội làm việc theo chế độ chuyên trách. Quốc hội có sự đổi mới về nội dung và phương thức hoạt động, tăng cường việc xây dựng và ban hành các bộ luật, luật, pháp lệnh, thể chế hóa đường lối, chủ trương của Đảng, cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp, quan hệ phối hợp giữa Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội với Chủ tịch nước, Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hình thành cơ chế tiếp xúc giữa đại biểu Quốc hội với cử tri, dân chủ trong sinh hoạt Quốc hội, tăng cường chất vấn công khai tại Quốc hội, bảo đảm vai trò lãnh đạo của Đảng thông qua Đảng đoàn Quốc hội. 2.2. Chủ tịch nước Chủ tịch nước do Quốc hội bầu trong số đại biểu Quốc hội, là người đứng đầu Nhà nước, thay mặt nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam về đối nội và đối ngoại. Chủ tịch nước do Quốc hội bầu trong số đại biểu Quốc hội; chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Quốc hội. Chủ tịch nước có những nhiệm vụ và quyền hạn theo quy định tại Chương VI, Hiến pháp 2013. Bộ Chính trị quy định về mối quan hệ lãnh đạo, chỉ đạo của Bộ Chính trị, Ban Bí thư đối với Chủ tịch nước. Văn phòng Chủ tịch nước là cơ quan giúp việc Chủ tịch nước, Phó Chủ tịch nước. 2.3. Chính phủ Chính phủ là cơ quan chấp hành của Quốc hội, cơ quan hành chính nhà nước cao nhất của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, được tổ chức, hoạt động theo quy định của Hiến pháp năm 2013 và Luật tổ chức Chính phủ. Cơ cấu tổ chức của Chính phủ (nhiệm kỳ 2016 - 2021) gồm 27 thành viên (Thủ tướng, 5 phó thủ tướng và các bộ trưởng, thủ trưởng cơ quan ngang bộ). Thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa X, ở cấp Trung ương, qua các lần kiện toàn, các cơ quan thuộc Chính phủ đã giảm từ 76 đầu mối (trước năm 2007) đến nay giảm còn 30 đầu mối (trong đó có 18 bộ, 4 cơ quan ngang bộ, 8 cơ quan thuộc Chính phủ). Cơ cấu tổ chức bộ máy của Chính phủ được sắp xếp lại theo hướng tinh gọn hơn, quản lý đa ngành, đa lĩnh vực, phù hợp và đáp ứng yêu cầu và nhiệm vụ mới; từng bước đổi mới về chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức, bộ máy gắn với quá trình chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế, làm rõ hơn chức năng quản lý vĩ mô của Chính phủ và các bộ; phân biệt rõ hơn quản lý hành chính nhà 10
11. nước với hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước; tiến hành cải cách thể chế, cải cách thủ tục hành chính, nhất là trong lĩnh vực liên quan đến sản xuất, kinh doanh và đời sống nhân dân. 2.4. Chính quyền địa phương Chính quyền địa phương gồm có hội đồng nhân dân và ủy ban nhân dân các cấp, được tổ chức và hoạt động theo quy định của Hiến pháp và Luật Tổ chức chính quyền địa phương. Hội đồng nhân dân gồm các đại biểu hội đồng nhân dân, do cử tri ở địa phương bầu ra; là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân, chịu trách nhiệm trước nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên; quyết định những vấn đề lớn, quan trọng của địa phương và có nhiệm vụ giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước trong việc tuân theo Hiến pháp, pháp luật ở địa phương. Ủy ban nhân dân các cấp do hội đồng nhân dân cùng cấp bầu, là cơ quan chấp hành của hội đồng nhân dân, cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương, chịu trách nhiệm trước nhân dân địa phương, hội đồng nhân dân cùng cấp và cơ quan hành chính cấp trên. Từ năm 2008, tổ chức bộ máy các cơ quan chuyên môn thuộc ủy ban nhân dân cấp tỉnh được thực hiện theo Nghị định số 171/2004/NĐ-CP ngày 29/9/2004, Nghị định số 13/2008/NĐ-CP ngày 04/02/2008 và Nghị định số 24/2014/NĐ-CP, ngày 04/4/2014 của Chính phủ, gồm các cơ quan được tổ chức thống nhất và một số cơ quan đặc thù. Ở cấp tỉnh, gồm: 17 cơ quan được tổ chức thống nhất và 03 cơ quan đặc thù. Hiện cả nước có 63 đơn vị hành chính cấp tỉnh, 713 đơn vị hành chính cấp huyện, 11.162 đơn vị hành chính cấp xã. Nhiệm vụ, quyền hạn, thẩm quyền, mối quan hệ của mỗi cấp chính quyền từ cấp tỉnh đến cấp xã từng bước được cụ thể hóa. Mối quan hệ giữa hội đồng nhân dân, ủy ban nhân dân các cấp ngày càng xác định cụ thể hơn. Tổ chức bộ máy của hội đồng nhân dân cơ bản phù hợp với tình hình thực tiễn, đặc thù của địa phương. Cơ bản thực hiện được nhiệm vụ, quyền hạn theo luật định. Thành viên các ban của hội đồng chủ yếu là kiêm nhiệm. Tổ chức bộ máy của ủy ban nhân dân cơ bản phù hợp với tình hình thực tiễn, đặc thù của địa phương; từng bước được đổi mới theo hướng quản lý đa ngành, đa lĩnh vực. Đã hình thành một số cơ quan chuyên môn có tính đặc thù đối với chính quyền đô thị và nông thôn. Cơ bản thực hiện được chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, mối quan hệ công tác theo quy định của pháp luật; bao quát được chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước ở địa phương. 11
12. Hoạt động của ủy ban nhân dân các cấp cơ bản bao quát được các nhiệm vụ quản lý nhà nước trên địa bàn. 2.5. Tòa án nhân dân, Viện Kiểm sát nhân dân Hệ thống tổ chức của tòa án: Tổ chức bộ máy của hệ thống tòa án nhân dân được tổ chức theo 4 cấp: Tòa án nhân dân tối cao, tòa án nhân dân cấp cao, tòa án nhân dân cấp tỉnh và tòa án nhân dân cấp huyện. Tòa án nhân dân tối cao không có các tòa chuyên trách, việc thực hiện chức năng xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm do Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao thực hiện. Tòa án nhân dân cấp cao gồm 3 tòa án được thành lập tại Hà Nội, Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh, có thẩm quyền tư pháp trên phạm vi một số đơn vị hành chính cấp tỉnh, thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của các Tòa phúc thẩm Tòa án nhân dân tối cao, các Tòa chuyên trách Tòa án nhân dân tối cao, ủy ban thẩm phán tòa án nhân dân cấp tỉnh trước đây và các nhiệm vụ khác theo quy định của pháp luật. Cơ cấu tổ chức bộ máy Tòa án nhân dân cấp cao gồm Ủy ban Thẩm phán tòa án nhân dân cấp cao; các tòa chuyên trách và các phòng chức năng. Tòa án nhân dân cấp tỉnh cơ cấu tổ chức gồm Ủy ban thẩm phán tòa án nhân dân cấp tỉnh, các tòa chuyên trách và bộ máy giúp việc. Tòa án nhân dân cấp huyện cơ cấu tổ chức có thể có các tòa chuyên trách gồm tòa hình sự, tòa dân sự, tòa gia đình và người chưa thành niên, tòa xử lý hành chính; là cấp tòa án xét xử hầu hết các loại vụ việc theo trình tự sơ thẩm. Ngoài ra, còn có các tòa án quân sự thuộc hệ thống tòa án nhân dân. Hệ thống tổ chức của viện kiểm sát nhân dân: Hệ thống viện kiểm sát nhân dân được tổ chức theo 4 cấp, bao gồm: Viện Kiểm sát nhân dân tối cao; viện kiểm sát nhân dân cấp cao; các viện kiểm sát nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; viện kiểm sát nhân dân huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và tương đương. Ngoài ra, có hệ thống tổ chức viện kiểm sát quân sự các cấp thuộc hệ thống viện kiểm sát nhân dân. Hệ thống các tòa án nhân dân, viện kiểm sát nhân dân từng bước được kiện toàn và đổi mới về tổ chức và hoạt động. Tòa án nhân dân các cấp có nhiều đổi mới, chất lượng công tác xét xử của theo yêu cầu của nhiệm vụ cải cách tư pháp ngày càng được nâng cao. Hệ thống tổ chức viện kiểm sát nhân dân không ngừng được kiện toàn, các chức danh tư pháp đã được bổ sung đầy đủ hơn, từng bước nâng cao chất lượng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư 12
13. pháp, góp phần tích cực trong phối hợp đấu tranh phòng chống tội phạm, giải quyết các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân gia đình, lao động và các vụ án khác, giữ vững ổn định chính trị và trật tự an toàn xã hội. 2.6. Kiểm toán Nhà nước Kiểm toán Nhà nước Việt Nam là cơ quan do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, thực hiện kiểm toán việc quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công, giúp tài chính nhà nước minh bạch, hạn chế tham nhũng. Địa vị pháp lý của Kiểm toán Nhà nước và Tổng Kiểm toán Nhà nước được quy định tại Điều 118 Hiến pháp 2013. Tổng Kiểm toán nhà nước là người đứng đầu Kiểm toán nhà nước. Tổng kiểm toán Nhà nước do Quốc hội bầu theo sự đề cử của Ủy ban thường vụ Quốc hội. Nhiệm kỳ của Tổng Kiểm toán Nhà nước theo nhiệm kỳ của Quốc hội (5 năm), có thể được bầu lại nhưng không quá 2 nhiệm kỳ. Tổng Kiểm toán nhà nước chịu trách nhiệm và báo cáo kết quả kiểm toán, báo cáo công tác trước Quốc hội; trong thời gian Quốc hội không họp, chịu trách nhiệm và báo cáo trước Ủy ban thường vụ Quốc hội. Cơ cấu tổ chức của Kiểm toán Nhà nước được chia thành 4 khối: Khối các đơn vị tham mưu gồm 7 vụ; khối các đơn vị chuyên ngành gồm 8 đơn vị; khối các đơn vị kiểm toán khu vực gồm 13 đơn vị; khối đơn vị sự nghiệp công lập có 03 đơn vị. Ngoài ra, cơ cấu tổ chức bộ máy của Kiểm toán Nhà nước còn có văn phòng đảng, đoàn thể, tương đương cấp vụ. 3. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân. Tổ chức bộ máy, nội dung, phương thức hoạt động từng bước được đổi mới; phát huy vai trò tập hợp, vận động quần chúng, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc; bước đầu thực hiện chức năng giám sát và phản biện xã hội, hiệu quả hoạt động được nâng lên, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Cơ quan của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam gồm: Ở Trung ương có Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và cơ quan tham mưu, giúp việc. Ở địa phương có Ủy ban và ban Thường trực Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp tỉnh, cấp huyện, cấp xã 13
14. và cơ quan tham mưu, giúp việc của cấp tỉnh, cấp huyện. Dưới cấp xã có ban công tác Mặt trận ở thôn, tổ dân phố và tương đương. Các đoàn thể chính trị-xã hội bao gồm Công đoàn, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Cựu chiến binh, Hội Phụ nữ, Hội Nông dân được tổ chức từ Trung ương đến cơ sở cùng với các tổ chức quần chúng khác đã từng bước đổi mới về nội dung, phương thức hoạt động, khắc phục một bước tình trạng hành chính hóa, coi trọng nhiệm vụ tập hợp và giáo dục vận động đoàn viên, hội viên và nhân dân tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội, góp phần xây dựng Đảng, chính quyền, đẩy mạnh phong trào thi đua lao động sản xuất xóa đói giảm nghèo, giữ gìn an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội. Ngoài các đoàn thể chính trị - xã hội nêu trên, ở Trung ương và địa phương còn có một số tổ chức hội, hội chính trị - xã hội - nghề nghiệp đặc thù. III. THÀNH TỰU, HẠN CHẾ TRONG ĐỔI MỚI, SẮP XẾP TỔ CHỨC BỘ MÁY CỦA HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ THỜI GIAN QUA 1. Những thành tựu nổi bật trong việc đổi mới, kiện toàn tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị ở nước ta thời gian qua Trong mấy nhiệm kỳ Đại hội Đảng gần đây, Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị đã có nhiều chủ trương nhằm đổi mới, kiện toàn tổ chức bộ máy hệ thống chính trị gắn với tinh giản biên chế, cải cách tiền lương và tập trung lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện, như: Nghị quyết Trung ương 7 (khóa VIII) “Một số vấn đề về tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị và tiền lương, trợ cấp xã hội thuộc ngân sách nhà nước”; Nghị quyết Trung ương 5 (khóa IX) về “Đổi mới và nâng cao chất lượng hệ thống chính trị cơ sở xã, phường, thị trấn”; Nghị quyết Trung ương 4 (khóa X) về “Đổi mới, kiện toàn tổ chức bộ máy các cơ quan đảng, định hướng đổi mới, kiện toàn tổ chức bộ máy các cơ quan Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội”; Kết luận số 64-KL/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, hoàn thiện hệ thống chính trị từ Trung ương đến cơ sở”; Nghị quyết số 39-NQ/TW của Bộ Chính trị về “Tinh giản biên chế và cơ cấu lại đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức”.v.v Quá trình thực hiện các nghị quyết của Đảng đã thu được những kết quả quan trọng, đã bước đầu hình thành nhận thức lý luận về tổ chức bộ máy hệ thống chính trị theo quan điểm đổi mới, định hướng tư tưởng cho những giải pháp nhằm đổi mới tổ chức bộ máy hệ thống chính trị ở nước ta trong điều kiện 14